پايدار تا پاي دار؛ روايت شهيد عاشورايي مشروطه

به گزارش ايرنا، ثقه الاسلام که در آن دوران افراطي گري روشنفکران غرب زده که به بهانه مشروطه طلبي مسير اين نهضت مردمي را به انحراف کشانده و مانع از اجراي آن شده بودند، عَلَم ميانه روي، اصلاح طلبي و صبر و مقاومت را بر دست گرفت، اما جهالت مزدورانه نفوذي هاي استعمار روس و انگليس و ناآگاهي مردم از دسيسه هاي پيدا و پنهان بيگانگان مانع از عملياتي سازي تفکرات و انديشه هاي والاي اين عالم و عارف آگاه به زمان شد، تا پايداري بر سر مرام و آرمان هايش او را تا پاي دار بکشاند و شهيد روز عاشوراي انقلاب مشروطيت لقب بگيرد.

ميرزا علي‌آقا فرزند حاج ميرزا موسي ثقه الاسلام که به خاطر دفاع از تحريم تنباکو اسم و رسم خاصي در آذربايجان داشت، در شب جمعه هفتم رجب سال 1277 هجري قمري (1239 شمسي) در تبريز ديده به جهان گشود و زير نظر پدر به فراگيري علوم ديني پرداخت و براي ادامه تحصيلات ديني به عتبات عاليات عزيمت کرد.

وي در سال 1267 شمسي به ايران بازگشت و در مسجد صاحب ‌الامر (عج) تبريز به عنوان امام جماعت فعاليتش را آغاز کرد و به عنوان مرجع تقليد به هدايت مردم پرداخت؛ تسلط کامل به زبان هاي عربي، فرانسوي، ترکي باعث شده بود وي به يکي از انديشمندان تراز اول آذربايجان و ايراتن تبديل شده و در رشته‌هاي مثنوي‌ شناسي، کتاب ‌شناسي، نجوم، تاريخ ادبيات زبانزد خاص و عام گردد.

ثقه الاسلام روز نهم دي ماه سال 1290 شمسي برابر با 10 محرم و روز عاشوراي سال 1330 قمري در محوطه ميدان دانشسراي کنوني تبريز همراه با هفت نفر از يارانش از جمله ميرسليم توسط روس ها به دار آويخته شد،تا نام و يادش براي هميشه تاريخ به دليل پايداري بر اعتقادات و ممانعت از تسلط بيگانگان بر سرنوشت ميهن باقي بماند.

اين رادمرد مجاهد تبريزي از مشروطه خواهاني بود که عمر پربار خود را در راه آزادي ايران صرف کرد تا در نهايت و در روز عاشورا به دار آويخته شد؛ نگاهي به اسناد و زندگي اين مرد بزرگ نشان مي دهد که در سراسر زندگي سياسي و اجتماعي خود نوعي ميانه روي و سفارش به پرهيز از تندروي را توصيه کرده و اين اعتدال هم در جنبه هاي مذهبي او در موضوع شيخيه و متشرعه قابل مشاهده است و هم در جنبه هاي سياسي در قضاياي مشروطه و جبهه گيري هاي سياسي او.

تاکيد بر اتحاد و دعوت به يکپارچگي جزو اصول نهله هاي فکري شهيد ثقه الاسلام بوده و به نظرش اتحاد اسلام و وحدت سياسي همه مسلمين گرچه در مشرب و مذهب اختلاف داشته باشند، مي تواند منجر به قدرتگيري جهان اسلام در برابر نظام کفر و بلاد استعماري شود.

بدون ترديد ثقة الاسلام عالم مجتهد و آشنا به زمان خويش بود که در تحليل اوضاع سياسي - اجتماعي خود معتقد است يگانه راهي که مي توان در پرتو آن از شر استبداد خارج شد و به سلطه دولت هاي خارجي پايان داد، به آزادي بيان و قلم دست يافت و مملکت را در اقتصاد و علم، پيشرفت و توسعه داد و سرانجام استقلال اسلام و ايران را حفظ کرد، حکومت مشروطه به صورت حکومت «قدر مقدور» است.

مورخ، استاد دانشگاه و رييس مؤسسه‌ مطالعات تاريخ معاصر ايران با تاکيد بر نقش خاص شهيد ثقه الاسلام در شکل گيري و دفاع از انقلاب مشروطه مردم ايران، يادآور شد: شناخت تاريخ مشروطه بدون مطالعه و بررسي آرا و نظريات اين شهيد روز عاشورا ممکن نيست، چون انحرافات گوناگوني را در تاريخ نگاري اين نهضت مردمي شاهد بوده ايم و تاريخ کنوني مشروطه به هيچ عنوان پاسخگوي ابعاد سياسي، معنوي و عرفاني اين مجاهد نيست و بر همين اساس بايد آنرا دوباره نوشت.

دکتر موسي حقاني با اشاره به اينکه مشروطه خواهي در دوران ثقه الاسلام جزو مطالبات جدي مردم، روشنفکران و علما بود، اظهار کرد: در اين ميان نقش اين شهيد والامقام ظهر عاشورا که به شدت با افراطيون در مبارزه بود، در تراز علمي بزرگي چون شيخ فضل الله نوري، سيدعبدالله بهبهاني و آخوند خراساني است که هر کدان به طريقي در راه مبارزه با استعمار و اسبتداد مسير شهادت را طي کردند.

وي واکاوي زندگي سياسي و اجتماعي ثقه الاسلام را مسيري واقعي و درست در پيدا کردن راز و رمز و فرازو فرودهاي تاريخ مشروطه دانست و گفت: اينکه تعداد 54 نفر از ياران نزديک ثقه الاسلام و از مشروطه خواهان تبريز تنها در عرض چند روز پيش از واقعه عاشوراي غم انگيز 1330 قمري توسط روس ها به شهادت مي رسند ، داستان بسيار عبرت آموز از دسيسه و توطئه هاي بيگانگان عليه استقلال ايران است که بايد اين مسايل براي نسل جديد و جوان به خوبي تبيين و تشريح شود.

حقاني با تاکيد بر زمان شناسي و آگاهي سياسي بالاي شهيد ثقه الاسلام، گفت: در روز هفتم محرم 1330 قمري و زماني که به دعوت سرکنسولگري روسيه در تبريز، ثقه الاسلام براي مذاکره به اين مکان مي رود، به خوبي اگاه بود که هدف اصلي روس ها اجراي بندهاي مربوط به قرارداد 1907 است تا ايران را به سه بخش بين روس ها، انگليسي ها و آمريکايي ها تقسيم کنند و در اين ميان آذربايجان بايد سهم روس ها مي شد.

وي مقاومت تبريزي ها در برابر بيگانگان را بيشتر از تهران توصيف و اضافه کرد: در اين ميان نقش شهيد ثقه الاسلام بسيار برجسته بود، هر چند او به هيچ عنوان دنبال درگيري نبود، اما عده اي در تبريز و تهران به شدت، بروز درگيري در تبريز را دنبال مي کردند.

حقاني با بيان اينکه روس ها در محرم سال 1330 به دنبال قتل عام در تبريز بودند، عقلانيت و آگاهي به مسايل پنهان تزار روس توسط ثقه الاسلام را عامل مهم و اصلي در فروکش کردن کشتار وحشيانه آنها دانست و در عين حال گفت: اما اين مهم با دخالت هاي نادرست و غرب گرايانه کساني چون تقي زاده ميسر نشد و در همان روزها، تبريز شاهد کشتارهايي توسط عمال روس بود.

وي ثقه الاسلام را مظهر عقلانيت در نهضت مشروطه خواند و ادامه داد: او روش خود را اصلاح مي دانست و به همين دليل با شيخ سليم يکي از ياران خود به اختلاف رسيد، چون شهيد اصلاح طلبي بود که مصالح دين، کشور و مردم را در يک ظرف مي ديد.

حقاني از روز هشتم محرم به عنوان اوج کشتار مردم تبريز به دست روس ها طبق اسناد و مدارک تاريخي ياد کرد و افزود: در همين روزها ترس و اظطراب مردم اين شهر را فرا گرفته بود و بر خلاف ادعاي برخي از مورخان هيچ خبري از عزاداري هاي محرم در ميان نبود و همه به فکر فرار از شهر بودند.

به گفته وي تمام اخبار و گزارش ها مربوط به اينکه در زمان به دار آويخته شدن ثقه الاسلام مردم تبريز مشغول عزاداري روز عاشورا بودند، کذب و دروغي بيش نيست، چون در تبريز کسي باقي نمانده بود تا دسته هاي عزاداري فعال باشند و قشون روس از نهم محرم وارد تبريز شده و خانه ها را يک به يک بازرسي و مردم را دستگير مي کردند.

حقاني علت اصلي انتشار چنين گزارش هايي را اهداف استعماري مبني بر بي توجهي مردم تبريز به ماجراي شهادت ثقه الاسلام و يارانش و نيز لائيک نشان دادن مذهبي هاي طرفدار مشروطيت دانست.

وي انديشه هاي سياسي شهيد ثقه الاسلام را مشروطه خواهي دين پايه دانست و با اشاره به اينکه شهيد ثقه الاسلام هيچگاه به دنبال برکناري محمدعلي شاه و سقوط او نبود، يادآور شد: او در پي تن دادن شاه به قانون بود که اسناد و تلگرام هاي اين 2 در شهر باسمنج آنها را اثبات مي کند. وي انتقاد از مردم، مجاهدان و افراطيون را از شاخص هاي زندگي سياسي و اجتماعي شهيد ثقه الاسلام بيان کرد و افزود: در اين ميان حتي انتقاداتي نيز به باقرخان داشت و حتي منطق او به حدي گيرا و مثبت بود که ديدگاه هايش را محمدعلي شاه پذيرفت.

حقاني مخالفت با فتح تهران توسط مشروطه خواهان را از ديگر سلوک سياسي ثقه الاسلام برشمرد و ادامه داد: شخصيت اين شهيد به گونه اي بود که نه محمدعلي شاه که دموکرات ها به سرکردگي تقي زاده تصميم به ترور او گرفته بودند.

مورخ و پژوهشگر تاريخ معاصر نيز با اشاره به نقش تاريخي تبريز و آذربايجان در دفاع از استقلال ايران و آگاهي سياسي بالاي مردم اين ديار، گفت: اين شعور سياسي و اجتماعي در دوران مشروطيت در قالب شخصيت بي مانند ثقه الاسلام متجلي است.

دکتر محمدحسن رجبي دواني افزود: با وجود اينکه ثقه الاسلام عالم معتبري بود اما حاضر نشد براي دور اول مجلس شوراي ملي که از تبريز نفر اول انتخاب شده بود، وارد مجلس شود و شايد اين موضوع جزو اشتباهات او بود که باعث ايجاد فاصله بين او و شيخ فضل الله نوري شد، چه بسا با حضور ثقه الاسلام در تهران ائتلاف قوي تري براي مشروطه مشروعه شکل مي گرفت.

وي با اشاره به فضايل بي شمار علمي ثقه الاسلام، از او به عنوان عالم آگاه به زمان و تاريخ جهان و ايران ياد کرد که شگردهاي استعماري را به خوبي مي شناخت.

رجبي دواني ادامه داد: از نظر اين شهيد روز عاشورا نبود اتحاد سياسي سلاطين اسلامي در مقابل استعمارگران، استبداد سياسي، اتکا به دولت هاي استعماري و تبليغات مسيونرهاي مذهبي عليه اسلام از علل ضعف و عقب ماندگي مسلمانان است.

وي با بيان اينکه ثقه الاسلام در حوزه هاي فرهنگي، سياسي و اقتصادي نظريه هاي جامع داشت، يادآور شد: ايجاد امنيت، تقويت توان نظامي و دفاعي، ترويج و توسعه آموزش هاي همگاني، توسعه علوم و فنون و رونق توليد ملي به نظر او راهکاري مناسب براي توسعه جوامع اسلامي است.