همه سخنان رهبر ايران آيت‌الله خامنه‌اي درباره فردوسي و شاهنامه

پيش از اين هم در نشريات و صفحات اينترنتي مطالبي با عناويني چون «فردوسي و شاهنامه از نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامي»، « نظرات مقام معظم رهبري درباره فردوسي» و... منتشر شده است که همگي ناظر به يک يا دو سخن ايشان بوده است. در اين مطلب از سايت شهرستان ادب براي نخستين‌بار تمام سخنان ايشان درباب فردوسي و شاهنامه همراه با درج تاريخ و موضوع را مشاهده مي‌کنيد.

1. سخنان رهبري در ديدار اعضاي گروه ادب و هنر صداي جمهوري اسلامي ايران:  ‌1370/12/05

خوشبختانه ادبيات سلف ما همه‌اش در جهت ارزشهاي الهي و اسلامي است؛ از جمله همين شاهنامه که شما(11) به آن اشاره کرديد. اول انقلاب عده‌يي از مردمِ بااخلاصِ بي‌اطلاع رفته بودند قبر فردوسي را در توس خراب کنند! وقتي من مطلع شدم، چيزي نوشتم و فوراً به مشهد فرستادم؛ که آن را بردند و بالاي قبر فردوسي نصب کردند؛ نمي‌دانم الان هم هست يا نه. بچه‌هاي حادي که به آن‌جا مي‌رفتند، چشمشان که به شهادت بنده مي‌افتد، لطف مي‌کردند و مي‌پذيرفتند و ديگر کاري به کار فردوسي نداشتند! حقيقت قضيه اين است که فردوسي يک حکيم است؛ تعارف که نکرديم به فردوسي، حکيم گفتيم. الان چند صد سال است که دارند به فردوسي، حکيم مي‌گويند. حکمت فردوسي چيست؟ حکمت الهيِ اسلامي.

شما خيال نکنيد که در حکمت فردوسي، يک ذره حکمت زردشتي وجود دارد. فردوسي آن وقتي که از اسفنديار تعريف مي‌کند، روي دينداري او تکيه مي‌کند. مي‌دانيد که اسفنديار يک فرد متعصبِ مذهبيِ مبلّغ دين بوده که سعي کرده پاکديني را در همه جاي ايران گسترش بدهد. تيپ اسفنديار، تيپ حزب‌اللهي‌هاي امروز خودمان است؛ آدم خيلي شجاع و نترس و ديني بوده است؛ حاضر بوده است براي حفظ اصولي که به آن معتقد بوده و رعايت مي‌کرده، خطر بکند و از هفت‌خان بگذرد و حتّي با رستم دست و پنجه نرم کند. وقتي شما شاهنامه را مطالعه مي‌کنيد، مي‌بينيد که فردوسي روي اين جنبه‌ي دينداري و طهارت اخلاقي اسفنديار تکيه مي‌کند. با اين‌که فردوسي اصلاً بنا ندارد از هيچيک از آن پادشاهان بدگويي کند، اما شما ببينيد گشتاسب در شاهنامه چه چهره‌يي دارد، اسفنديار چه چهره‌يي دارد؛ اينها پدر و پسر هستند. فردوسي بر اساس معيارهاي اسلامي، به فضيلتها توجه دارد؛ در حالي که بر طبق معيارهاي سلطنتي و پادشاهي، در نزاع بين گشتاسب و اسفنديار، حق با شاه است. «به نيروي يزدان و فرمان شاه» يعني چه؟ يعني هرچه شاه گفت، همان درست است؛ يعني حق با گشتاسب است؛ اما اگر شما به شاهنامه نگاه کنيد، مي‌بينيد که در نزاع بين اسفنديار و گشتاسب، حق با اسفنديار است؛ يعني اسفنديار يک حکيم الهي است. فردوسي از اول با نام خدا شروع مي‌کند - «به نام خداوند جان و خرد / کزين برتر انديشه بر نگذرد» - تا آخر هم همين‌طور است؛ فردوسي را با اين چشم نگاه کنيد. فردوسي، خداي سخن است؛ او زبان مستحکم و استواري دارد و واقعاً پدر زبان فارسي امروز است؛ او دلباخته و مجذوب مفاهيم حکمت اسلامي بود؛ شاهنامه را با اين ديد نگاه کنيد.

البته بعضيها زردشتي‌مسلکند، بعضيها هم زردشتي‌مسلک نيستند. آنهايي که زردشتي‌مسلکند، خوششان مي‌آمد که به زردشتيگري تظاهر کنند و چيزي درباره‌ي فردوسي بگويند؛ اما حقيقت قضيه که اين نيست. اين شاهنامه‌ي فردوسي در مقابلمان است. شما خيال مي‌کنيد که اگر در شاهنامه‌ي فردوسي چيزي برخلاف مفاهيم اسلامي وجود داشت، اين‌قدر در جوامع اسلامي جا مي‌افتاد؟ شما مي‌دانيد که در اين نسلهاي گذشته، مردم ما چه‌قدر ديني بوده‌اند. در کدام خانه و کدام ده و کدام محله، شاهنامه نبود يا خوانده نمي‌شد؟ همه جا مي‌خواندند و منافاتي هم با مفاهيم اسلامي نمي‌ديدند.

2. سخنان رهبر انقلاب در ديدار گروه نمايش صدا: 1371/10/29

خدا مي‌داند تا به حال بارها اين داستان را در شاهنامه نگاه کرده‌ام، ولي نتوانسته‌ام آن را تا آخر بخوانم، باور مي‌کنيد؟ داستان رستم و سهراب به شکلهاي مختلف تحرير شده؛ به صورت نثر هم نوشته شده. اما من نثرش را هم نتوانستم بخوانم. خلاصه، نمي‌توانم تا آخرش را بخوانم.

3. سخنان رهبري در بازديد از نمايشگاه مينياتور و نگارگرى، در حسينيه‌ى امام خمينى: 1372/06/10

نمي‌دانم شما آقايان چقدر با شاهنامه مأنوسيد. من با شاهنامه مأنوسم. حکمت شاهنامه‌ي حکيم ابوالقاسم فردوسي، حکمت اوستايي نيست؛ حکمت قرآني است. اگر کسي به شاهنامه دقت کند، خواهد ديد فرودسي ايران را سروده، اما با ديد يک مسلمان؛ آن هم يک مسلمان شيعه. بيان زندگي قهرمانها و پهلوانها و شخصيتهاي مثبت مثل رستم و اسفنديار در شاهنامه، در انديشه‌هاي اسلامي ريشه و ظهور و بروز دارد. عکس آن، شخصيتهاي منفي مثل توراني‌ها يا بعضي از سلاطين، مثل کيکاووس شخصيتهايي هستند که در تفکر اسلامي بوضوح کوبيده شده‌اند. اما تفکر اوستايي چيست و چيزي که مي‌تواند حکمت اوستايي را به ما نشان دهد، کجاست؟ زمان فردوسي هم بيش از الان نبوده. اين‌طور نيست که ما خيال کنيم زمان فردوسي تفکر اوستايي آشکارتر بوده؛ خير، آن‌وقت هم بيش از آنچه الان ما در اختيار داريم، نبوده است. لذا حکمت قرآني، همان حکمت ملي بومي و ايراني ماست.

4. يادداشت رهبر انقلاب در بازديد از آرامگاه فردوسي : 1375/04/19

خدا را شکر که در حاشيه‌ي زيارت تابستاني مشهد مقدس رضوي عليه‌آلاف‌التحيه توفيق بازديد از مقبره‌ي فردوسي بزرگ و نامدار در شهر تاريخي و پرقصه‌ي توس نيز دست داد. اگرچه در گذشته آن مقبره و برخي يادگارهاي تاريخي ديگر موجود در آن‌جا را ديده بودم، اما اين بار هم بخاطر اهتمام به جانب مهمّ فرهنگي و تاريخي آن، و هم به‌خاطر کارهاي خوب آباداني و زيباسازي که در آن انجام شده است، و هم نيز به خاطر خبرهاي اسف‌انگيزي که از
غارت ذخيره‌ي کم‌نظير موجود در اين منطقه به من رسيده بود، آن را با دقّتي بيشتر و با انگيزه و ميل و شوري مضاعف نگاه کردم، و اکنون احساس من آن است که دولت موظف است با همّت به کار در اين بخش بپردازد و آن چه تاکنون شده بسي کمتر از اندازه‌ي بايسته است.

به اميد دنبال‌گيري و با سپاس از مسئولان و پژوهشگران

سيدعلي خامنه‌اي

5. سخنان حضرت آيت‌الله خامنه‌اي در ديدار جمعي از اعضاي انجمن قلم:‌ 1381/11/08

بله؛ من موافقم که از «فردوسي» تجليل شود، شاهنامه تحليل شود و حکمت فردوسي استخراج گردد تا همه بدانند که اين حکمت، اسلامي است يا غيراسلامي. اين بزرگداشتي هم که برگزار شد، اصلاً به دستور و خواست من بود؛ منتها چون اواخر رياست جمهوريام بود، به آقاي مهندس «حجت» گفتم که دنبال نماييد و فردوسي را بزرگ کنيد. فردوسي بايد هم بزرگ شود. فردوسي در قلّه است. اميدواريم کم‌کاري - که دوستان اشاره کردند - گريبان ما را نگيرد تا حکمت فردوسي را بيان کنيم. ما هستيم که اسم او را «حکيم ابوالقاسم فردوسي» گذاشتيم؛ دشمنان دين که اين اسم را نگذاشته‌اند. خوب؛ اين حکيم چه کسي است و حکمت او چيست؟ آيا حکمت زردشتي است، حکمت بيديني است، حکمت پادشاهي است يا حکمت اسلامي؟ اين را ميشود در آورد. اگر کسي به شاهنامه نگاه کند، خواهد ديد که يک جريانِ گاهي باريک و پنهان و گاهي وسيع، از روح توحيد، توکّل، اعتماد به خدا و اعتماد به حق و مجاهدت در راه حق در سرتاسر شاهنامه جاري است. اين را ميشود استخراج کرد، ديد و فهميد. مخصوصاً بعضي از شخصيتهاي شاهنامه خيلي برجسته هستند که اينها را بايد شناخت و استخراج کرد. من يک وقت گفتم که «اسفنديار» مثل اين بچه حزب‌اللّهيهاي امروز خودِ ماست! در فرهنگ شاهنامه يک حزب‌اللّهي غيورِ دين‌خواهِ مبارز وجود دارد. بله؛ اين کارها را شما بکنيد تا ديگران نکنند. شما که نکرديد، ديگران ميکنند.

6. سخنان رهبري در ديدار جمعي از کارگردانان سينما و تلويزيون‌: 1385/03/23

روح داستان‌سرايي در ايران ضعيف نيست؛ دليلش هم داستانهاي فردوسي و مولوي است

7. سخنان رهبر فرزانه انقلاب در ديدار جمعي از شعرا: 1390/05/24

اگر بخواهيد به لوازم اسوه بودن و الگو بودن عمل کنيد، بايستي معرفت ديني و معرفت اسلامي خودتان را عمق ببخشيد؛ و اين در گذشته‌ي شعر ما وجود داشته. شما نگاه کنيد، شاعران برجسته‌ي ما اغلب - حالا نميگويم همه - اينجورند؛ از فردوسي بگيريد تا مولوي و سعدي و حافظ و جامي. فردوسي، حکيم ابوالقاسم فردوسي است. به يک آدم داستانسرا، اگر صرفاً داستانسرا و حماسه‌سرا باشد، حکيم نميگويند. اين «حکيم» را هم ما نگفتيم؛ صاحبان فکر و انديشه در طول زمان او را حکيم ناميدند. شاهنامه‌ي فردوسي پر از حکمت است. او انساني بوده برخوردار از معارف ناب ديني.