نقش عوامل محيطي و ژنتيکي در بروز سرطان‌ها

عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشکي مشهد با تأکيد بر اينکه بخش عمده‌اي از سرطان‌ها ريشه در عوامل محيطي و سبک زندگي دارند، با بيان اينکه قرار گرفتن در معرض اشعه‌هاي مضر، مواد شيميايي زيان‌آور و عادات نادرست زندگي، از جمله عواملي هستند که مي‌توانند زمينه‌ساز اين بيماري شوند، افزود: هرچند ويژگي‌هاي ژنتيکي نيز در بروز سرطان‌هاي اکتسابي نقش دارند، اما تأثير آنها در مقايسه با عوامل محيطي کمتر است. با اين وجود، تعامل اين دو عامل مي‌تواند احتمال ابتلا به سرطان را افزايش دهد.

دکتر عليرضا پاسدار خاطرنشان کرد: سرطان‌هاي ارثي از آن جهت حائز اهميت‌اند که يک اختلال ژنتيکي مي‌تواند نقش تعيين‌کننده‌اي در بروز آنها داشته و از نسلي به نسل ديگر منتقل شود. بااين‌حال، نکته مهم‌تر اين است که اين اختلالات ژنتيکي نه‌تنها قابل شناسايي و پيش‌بيني‌اند، بلکه امکان پيشگيري از آنها نيز وجود دارد. از اين منظر، آگاهي و شناخت دقيق اين اختلالات ارثي مي‌تواند نقش بسزايي در کاهش ميزان ابتلا به سرطان‌هاي ارثي ايفا کند.

عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشکي مشهد با اشاره به اينکه روش‌هاي درماني براي سرطان‌هاي ارثي و غيرارثي عمدتاً مشابه‌اند، اما رويکرد‌هاي پيشگيري از آنها تفاوت دارد، تصريح کرد: در ميان انواع سرطان‌هاي ارثي، سرطان سينه در ميان زنان شايع‌ترين نوع محسوب مي‌شود. نکته قابل‌توجه اين است که سن بروز اين بيماري در ايران معمولاً پايين‌تر از ميانگين جهاني است، هرچند که اين نوع سرطان در نژاد سفيد شيوع بيشتري دارد.

وي افزود: سرطان‌هاي گوارشي و روده بزرگ در کشور‌هاي غربي و ميان افراد با نژاد سفيد بيشتر مشاهده مي‌شود، در حاليکه در ايران سرطان‌هاي معده و مري، به‌ويژه سرطان مري، شيوع بالايي دارد. اين تفاوت‌هاي جغرافيايي و نژادي نشان مي‌دهد که علاوه بر عوامل محيطي، ژنتيک نيز در بروز بسياري از سرطان‌هاي اکتسابي نقش مهمي ايفا مي‌کند.

وي در پاسخ به اين پرسش که چند درصد سرطان‌ها منشأ ارثي دارند، اظهار کرد: آمار‌هاي موجود در اين زمينه متفاوت است، اما بر اساس مطالعات مختلف، بين 5 تا 17 درصد از سرطان‌ها ناشي از اختلالات ژنتيکي ارثي هستند. در برخي موارد، شناسايي اين اختلالات اهميت زيادي دارد و نياز به مشاوره ژنتيک را ضروري مي‌سازد.

وي توضيح داد: يکي از نشانه‌هاي مهم، بروز سرطان در سنين پايين‌تر از حد معمول است. به عنوان مثال، سرطان سينه که معمولاً در سنين بالاتر از 45 تا 50 سال مشاهده مي‌شود، اگر در زنان جوان‌تر رخ دهد، مي‌تواند هشداري براي بررسي عوامل ارثي باشد، به‌ويژه اگر بيش از دو نفر از بستگان درجه‌يک از سوي مادر يا پدر به اين بيماري مبتلا شده باشند.

وي با اشاره به برخي انواع خاص سرطان گفت: در سرطان سينه، نوع سلول‌هاي سرطاني مي‌تواند سرنخ‌هايي براي شناسايي منشأ ژنتيکي آن ارائه دهد. به عنوان مثال، اگر سلول‌هاي توموري فاقد گيرنده‌هاي هورموني باشند، احتمال ارثي بودن بيماري بيشتر مطرح مي‌شود. همچنين، بروز سرطان سينه در مردان يا وجود سابقه سرطان تخمدان در خانواده، زنگ خطري براي بررسي‌هاي ژنتيکي است.

وي تأکيد کرد: در صورتي که مجموعه‌اي از اين عوامل مشاهده شود، انجام مشاوره ژنتيک توصيه مي‌شود. اين کار نه‌تنها به کاهش نگراني‌هاي بي‌مورد کمک مي‌کند، بلکه در صورت تأييد يک اختلال ژنتيکي ارثي، مي‌توان با آزمايش‌هاي دقيق، ميزان خطر را مشخص کرده و راهکار‌هاي پيشگيرانه‌اي را به کار گرفت تا احتمال بروز سرطان به حداقل برسد.

پاسدار در خصوص اهميت ترويج مشاوره‌هاي ژنتيکي به عنوان يکي از راهکار‌هاي مهم پيشگيري از سرطان‌ها اظهار کرد: نخستين و مهم‌ترين توصيه اين است که در صورت وجود هرگونه نگراني، حتماً مشاوره ژنتيک انجام شود. بسياري از افراد زماني که از بيماري‌هاي ارثي و ژنتيکي صحبت مي‌شود، صرفاً به اختلالات مادرزادي فکر مي‌کنند، در حالي که علم ژنتيک امروز، که يکي از ارکان پزشکي دقيق يا پزشکي شخصي محسوب مي‌شود، به سوي بهره‌گيري از تفاوت‌هاي ژنتيکي براي تشخيص و درمان‌هاي هدفمند حرکت کرده است.

وي افزود: در حوزه سرطان، ژنتيک تنها به پيشگيري محدود نمي‌شود، بلکه در تشخيص ميزان موفقيت درمان‌ها نيز نقش دارد. به عنوان مثال، برخي آزمايش‌هاي ژنتيکي مي‌توانند نشان دهند که آيا يک فرد نياز به شيمي‌درماني دارد يا خير، زيرا پاسخ به درمان‌ها در افراد مختلف متفاوت است و اين همان مفهوم درمان‌هاي هدفمند در پزشکي مدرن است.

پاسدار تأکيد کرد: هر فردي که نسبت به زمينه ژنتيکي بيماري در خانواده خود مشکوک است، به‌ويژه در مواردي که چندين نفر در يک خانواده به يک نوع بيماري مبتلا شده‌اند، شدت بيماري بالا بوده يا سن بروز آن غيرمعمول است، بايد مشاوره ژنتيک را جدي بگيرد. همچنين، در مورد بيماري‌هاي مادرزادي، اختلالات ذهني و مشکلات ساختاري در خانواده، و به‌ويژه در ازدواج‌هايي که بين بستگان نزديک انجام مي‌شود و سابقه اختلالات ژنتيکي وجود دارد، انجام مشاوره ژنتيک ضروري است.

عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشکي مشهد درخصوص دستاورد‌هاي خود در زمينه بيماري‌هاي ژنتيکي، اظهار کرد: هر جمعيت نياز دارد که زمينه‌هاي ژنتيکي خود را بشناسد تا بتوان عوامل موثر در بروز بيماري‌هاي احتمالي را شناسايي کرد.

وي افزود: يکي از عوامل مهم در سرطان سينه، تراکم بافت پستاني است، که به ميزان تراکم غدد شيري در بافت پستان اشاره دارد و مي‌تواند يک شاخص مهم در ارزيابي خطر ابتلا به سرطان باشد. در حوزه تشخيص زودهنگام نيز، به‌ويژه در سرطان تخمدان که دسترسي به آن دشوار است، تلاش کرديم با استفاده از آزمايشات ژنتيکي و آزمايش خون، مارکر‌هاي ژنتيکي مرتبط با اين بيماري را شناسايي کنيم. نتايج اين تحقيق نيز در مجله ساينتيفيک ريپورت منتشر شده است. پاسدار در پايان تأکيد کرد: در سرطان‌هاي ارثي، مهم‌ترين چالش، تفکيک سرطان‌هاي ارثي از سرطان‌هاي اکتسابي است. اگر بتوانيم اطلاعات پايه‌اي را درباره ساختار ژنتيکي جمعيت خود جمع‌آوري کنيم-کاري که در بسياري از کشور‌هاي پيشرفته انجام شده-مي‌توانيم از اين داده‌ها براي توسعه درمان‌هاي هدفمند بهره ببريم. در اين زمينه نيز تحقيقات و اقدامات موثري در حال انجام است.