مهمترين دلايل افت توليد علم در ايران

دکتر صمد نژاد ابراهيمي در گفتگو با خبرنگار مهر با تأييد اين موضوع که رتبه ايران از نظر تعداد انتشارات در پايگاه اسکوپوس يک رتبه کاهش يافته و از رتبه 15 به رتبه 16 جهاني تنزل يافته است، گفت: برخي عنوان مي‌کنند که رتبه ايران در جايگاه 20 قرار گرفته است که اين موضوع صحيح نيست. رتبه 20، رتبه تجميعي ايران از سال 1996 تا 2023 است ولي رتبه علمي يا جايگاه کشور از نظر تعداد مقالات، معمولاً به طور سالانه بررسي مي‌شود.

وي با برشمردن دلايل کاهش انتشارات ايران در سال 2023 توضيح داد: دلايل مختلفي را براي کاهش رتبه علمي و انتشارات ايران مي‌توان متصور شد. يکي از دلايل نزولي شدن رتبه علمي کشور کاهش انگيزه اعضاي هيات‌علمي به واسطه تبليغات منفي در مورد چاپ مقالات علمي است. افراد و نهادهاي مختلف در کشور عنوان مي‌کنند که مقاله کارکردي ندارد، مقاله نوشتن بيهوده است و همين موضوع باعث مي‌شود که پژوهشگران انگيزه خود را براي نوشتن مقاله از دست بدهند.

نقش مسائل مالي پژوهش در اُفت رتبه علمي ايران

مديرکل سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي امور پژوهشي يکي ديگر از دلايل مهمي که منجر به کاهش تعداد مقالات ايران و اُفت رشد علمي کشور شده است را مسائل مالي پژوهش دانست و گفت: مشکل فرسوده بودن زيرساخت‌هاي پژوهشي و پايين بودن حقوق اعضاي هيأت علمي مي‌تواند سبب رفتن افراد از دانشگاه‌ها به سمت صنعت و مهاجرت دانشگاهيان به خارج از کشور شود.

عضو هيأت علمي دانشگاه شهيد بهشتي کاهش دانشجويان تحصيلات تکميلي و تمايل دانشجويان به ادامه تحصيل را نيز از ديگر مسائل مؤثر در کاهش رتبه علمي کشور معرفي کرد.

نژاد ابراهيمي به روند نزولي انتشار مقاله در دنيا اشاره کرد و گفت: کل دنيا نيز در حال تجربه روند نزولي انتشار مقالات است و در سطح کلان بررسي‌ها نشان داده که در کشورهاي تأثيرگذار نيز اين روند کاهشي را داشته‌ايم ولي باعث کاهش رتبه علمي آن‌ها نشده است.

از دست رفتن رتبه اول منطقه و کاهش فاصله با عربستان

عضو هيات‌علمي دانشگاه شهيد بهشتي به نقش کشورهاي منطقه در رتبه ايران از نظر تعداد انتشارات اشاره کرد و گفت: کشورهاي منطقه و رقباي ما سرمايه‌گذاري زيادي را در حوزه علم و فناوري انجام داده‌اند و ممکن است در صورتي که اقدام جدي در اين زمينه انجام نشود و سرمايه‌گذاري مناسبي صورت نگيرد، سال آينده ما مجدد شاهد تنزل رتبه علمي ايران باشيم. چرا که از سال گذشته نيز قابل پيش‌بيني بود.

وي افزود: خوشبختانه ميزان انتشار مقاله کشور هلند (که در رتبه‌بندي از نظر تعداد مقالات، پس از ايران و در رتبه 17 قرار دارد) نيز در سال گذشته کاهشي بوده است؛ در صورتي که اگر هلند اين شرايط را نداشت، رتبه علمي کشور حتي به رتبه 17 جهان تنزل مي‌يافت.

وي در مورد جايگاه علمي ايران در بين کشورهاي منطقه گفت: در بين کشورهاي منطقه نيز ايران پس از ترکيه به رتبه دوم تنزل پيدا کرده است. عربستان نيز سال گذشته رشد 6.7 دهم درصدي از نظر تعداد مقالات داشته و در سال 2023 نزديک به چهار هزار مقاله بيشتر از سال 2022 منتشر کرده است. اين در حالي است که ما با کاهش تعداد مقالات مواجه بوديم؛ به همين دليل فاصله ما با عربستان نيز کم شده است.

کاهش انگيزه پژوهشگران با تبليغات منفي

نژادابراهيمي به نهادهاي دخيل در اين مشکل اشاره کرد و گفت: مجلس، نهادهاي بالادستي، سازمان برنامه و بودجه همگي نهادهاي تأثيرگذار در اين موضوع هستند. بايد توجه داشت که کشور از نظر بودجه دچار محدوديت است. همچنين تبليغات منفي و غير واقعي که عنوان مي‌کنند اعضاي هيئت‌علمي نجومي‌بگير هستند، سبب مي‌شود اعضاي هيئت علمي و پژوهشگران انگيزه‌اي نداشته باشند. پژوهشگري که بخواهد مقالات زيادي منتشر کند و يا طرح‌هاي صنعتي داشته باشد، بايد حدود 18 ساعت در روز کار کند؛ در صورتي که حقوق دريافتي آن‌ها حتي معادل نيمي از حقوق فرد شاغل در شرکت خصوصي نيست. با توجه به اين شرايط و در صورتي که اين رويکرد ادامه پيدا کند، انتظاري غير از اين نبايد داشت.

نقش تحريم و سخت‌گيري ناشران بين‌المللي در افت رتبه علمي

مديرکل سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي امور پژوهشي يکي از ديگر دلايل افت رتبه علم را سخت‌گيري‌هاي ناشران بين‌المللي و تحريم‌ها دانست و گفت: سال گذشته تعداد انتشارات ايران در اسکوپوس به 73 هزار و 545 مورد رسيد که بايد توجه داشت اين تعداد تنها مربوط به مقالات علمي نيست، بلکه کتاب‌ها، فصل‌هاي کتاب، نامه به سردبير، مقالات مقالات ارائه شده در سمينارها را نيز شامل مي‌شود. سال گذشته از بين تمامي اسناد نمايه شده توسط پژوهشگران ترکيه در پايگاه اسکوپوس، چهار هزار و 463 مورد مربوط به مقالات ارائه شده در سمينارها و همايش‌هاي بين المللي بوده؛ اين در حالي است که حدود دو هزار و 250 مورد از انتشارات پژوهشگران ايران مربوط به اين همايش‌هاي بوده است و اين موضوع مي‌تواند با تحريم‌هاي ايران و مشکلات پژوهشگران ايراني در تعاملات بين‌المللي مرتبط باشد. مشکلات ويزا و يا مشکلات مالي پژوهشگران از موضوعاتي هستند که مي‌توانند سبب کاهش تعاملات علمي بين‌المللي پژوهشگران شود.

وي خاطر نشان کرد: البته ارزيابي تمامي دلايل کاهش تعداد انتشارات پژوهشگران کشور نياز به بررسي بيشتر دارد و اين موضوع بايد به طور جداگانه مورد مطالعه قرار گيرد تا بتوان سهم هر يک از اين دلايل را در کاهش رتبه علمي کشور بررسي کرد. معاونت پژوهشي وزارت علوم پژوهشي به مرکز تحقيقات سياست علمي کشور سفارش داده است که در حال انجام است و مي‌تواند بخشي از اين پازل را حل کند.

چرايي اثرگذاري يکباره تحريم بر کاهش مقالات ايران

نژاد ابراهيمي در پاسخ به سوال خبرنگار مهر که «ايران سال‌هاست که درگير تحريم است ولي هيچ سالي کاهش تعداد مقالات و کاهش رتبه علمي کشور را نداشتيم؛ پس چگونه تحريم مي‌تواند مسبب اين موضوع باشد؟» گفت: اخيراً سخت‌گيري‌هاي بيشتري براي پژوهشگران ايراني اعمال مي‌شود. من به عنوان يک محقق اين موضوع را نسبت به شرايط 10 سال پيش خودم مشاهده مي‌کنم. تا 10 سال پيش زماني که يک مقاله را براي يک مجله ارسال مي‌کردم، نهايتاً با يک بازبيني منتشر مي‌شد. در صورتي که اين روزها سخت‌گيري بيشتر شده است و اکثر مجلات عنوان مي‌کنند که موضوع مقاله جزو حوزه‌هاي مرتبط با اين مجله قرار نمي‌گيرد و اين‌گونه محترمانه مقالات را رد مي‌کنند. برخي انتشارات نيز مانند انتشارات وايلي (wiley) در همان ابتدا عنوان مي‌کند که امکان انتشار مقالات دانشگاه شهيد بهشتي را ندارد. همچنين سال گذشته در پي بروز برخي مسائل بين‌المللي مشکلاتي در انتشار مقالات ايران ايجاد شد.

سخت‌گيري مجلات در موضوع سوءرفتارهاي علمي

عضو هيأت علمي دانشگاه شهيد بهشتي در پاسخ به سوالي در مورد نقش سخت‌گيري مجلات در موضوع سوءرفتارهاي علمي در کاهش مقالات ايران گفت: دقيقاً يکي از دلايل کاهش روند تعداد مقالات علمي دنيا، همين سخت‌گيري‌ها و ريترکشن مقالات است. براي مثال در گذشته در صورت مشابهت مقاله در بخش «مواد و روش‌ها» با ساير مقالات، از طرف نشريات علمي انجام سخت‌گيري انجام نمي‌شد ولي در حال حاضر حتي 3 کلمه پشت سر هم در مقاله مشابه مقاله ديگري باشد، به عنوان مشابهت و سرقت علمي در نظر گرفته مي‌شود.

وي با اشاره به توسعه ابزارهاي مشابهت‌ياب اظهار کرد: اين روزها نوشتن مقاله به مراتب سخت‌تر شده است؛ چرا که ابزارهاي مشابهت‌ياب توسعه زيادي پيدا کرده‌اند. همچنين مقالات در همان مراحل اوليه مشابهت‌يابي مي‌شوند و کاهش دادن حتي يک درصد مشابهت، به سختي صورت مي‌پذيرد. اين موضوع سرعت انتشار مقاله را به‌ويژه براي ما که زبان مادريمان انگليسي نيست، کم مي‌کند.

وي افزود: به اين موضوع نيز بايد توجه داشت که ناشران مي‌توانند مقالاتي که از مراکز فروش مقاله خريداري شده‌اند را نيز شناسايي کنند و همچنين افرادي که حتي يک مقاله سلب اعتبار شده (ريترکت‌شده) داشته باشند، وارد ليست سياه مي‌شوند و چاپ مقاله اين افراد با مشکل مواجه مي‌شود.

نژاد ابراهيمي خاطر نشان کرد: البته بايد توجه داشت که ريترکشن مقاله معادل سرقت علمي نيست و تنها يکي از دلايل آن سرقت علمي است. ريترکشن يا سلب اعتبار يکي از فرآيندهاي طبيعي نظام علم است که براي حذف داده‌هاي نامعتبر انجام مي‌شود و نبايد آن را معادل تقلب دانست. بيشتر مقالات به خاطر اشتباهات سهوي سلب اعتبار مي‌شوند و خود افراد مي‌توانند مقالاتشان را سلب اعتبار کنند. در حال حاضر اشتباهات سهوي و دلايل سلب اعتبار مقالات شناسايي شده و آموزش‌هاي اخلاق در پژوهش در وزارت علوم جدي گرفته شده‌اند و اعضاي هيئت‌علمي و دانشجويان تحصيلات تکميلي آموزش اخلاق در پژوهش مي‌بينند و با قوانين روز آشنا مي‌شوند.

تأمين مالي پژوهش مي‌تواند از مهاجرت نيز جلوگيري کند

وي در پايان در پاسخ به اين سوال که از نظر شما کدام يکي از اين دلايل مطرح شده نقش اصلي و کليدي را در کاهش تعداد مقالات کشور دارند؛ گفت: از نظر من تأمين مالي پژوهش بيشتر اثر را دارد. پژوهشگر حتي حاضر است با شکم گرسنه بخوابد ولي پول تحقيق را داشته باشد و ابزار مناسب و دستگاه‌هاي به‌روز براي پژوهش را در اختيار داشته باشد. اگر پژوهش‌ها تأمين مالي شوند حتي در صورت کافي نبودن حقوق پژوهشگران، مي‌تواند از مهاجرت آن‌ها جلوگيري کند. پژوهشگران بيش از اين‌که به حقوق خودشان توجه داشته باشند، به تجهيزات آزمايشگاهشان توجه دارند.