مهاجرت و دوگانه تهديد و فرصت

ديدگاه بدبينانه به جامعه مهاجرين بايد تغيير کند. پديده مهاجرت به‌شرط داشتن برنامه دقيق کشور ميزبان، مي‌تواند فرصتي براي توسعه کشور باشد، از هر چهار افغانستاني سه نفر در زندگي خود مهاجرت مي‌کند. جنگ‌هاي آمريکا در منطقه عامل اصلي سيل مهاجرت‌هاي منطقه‌اي است.

به گزارش روابط‌عمومي مرکز پژوهشهاي توسعه و آينده نگري، يک‌صد و چهل و دومين نشست علمي-تخصصي با عنوان «تبيين پيامدهاي اجتماعي - اقتصادي مهاجرت‌هاي بين‌المللي بر جامعه ايران» با حضور سردار اصغر بلوکيان؛ مديرکل امور اتباع و مهاجرين خارجي سازمان ملّي مهاجرت وزارت کشور به‌عنوان مدير علمي و شهريار حيدري؛ نايب‌رئيس کميسيون امنيّت ملي مجلس شوراي اسلامي، فداحسين مالکي؛ سفير پيشين ايران در افغانستان و نماينده مجلس شوراي اسلامي و رسول صادقي؛ عضو هيئت‌علمي دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران به‌عنوان سخنران برگزار شد.

در ابتداي نشست سردار اصغر بلوکيان؛ مديرکل امور اتباع و مهاجرين خارجي سازمان ملّي مهاجرت وزارت کشور به‌عنوان مدير علمي نشست، ضمن اشاره به اهميت بحث مهاجرت و اتباع بويژه در ايام اخير در حوزه‌هاي اجتماعي کشور، گفت: بحث مهاجرت يک مسئله جديد نيست و حتي مختص ايران هم نيست و بسياري از کشورها درگير موضوع مهاجرت هستند، پس موضوع مهاجرت يک موضوع جهاني است و تنها در کشور ايران مطرح نيست.

اصغر بلوکيان ادامه داد: بحث مهاجرت هم مزايا و هم معايب دارد و مي‌تواند فرصت باشد يا به تهديد تبديل شود و اين بستگي دارد که ما از موضوع مهاجرت به چه نحوي استفاده کنيم. بحث اصلي اين است که ما در جغرافيايي قرار داريم که دو کشور بحران‌زا و بحران‌خيز يعني عراق و افغانستان در همسايگي ما هستند و بنده به‌عنوان کسي که از سال 1362 در حال فعاليت در حوزه افغانستان و اتباع هستم بايد اشاره کنم که در طول اين 40ساله برنامه‌ريزي بلندمدت و قطعي براي موضوع مهاجرين وجود نداشته است و همواره تصميمات کوتاه‌مدت و مقطعي در مواجهه با مهاجرين صورت مي‌گرفت که همين باعث بينظمي و عدم بهره از ظرفيتهاي مهاجرين شده است. آمار در طي چند سال اخير نشان ميدهد که از سال 1396 تا شش‌ماهه اول سال 1402 بيش از 5 ميليون نفر از مهاجران غيرمجاز از کشور خارج شده‌اند.

مديرکل امور اتباع و مهاجرين خارجي سازمان ملّي مهاجرت وزارت کشور خاطرنشان کرد: در دولت سيزدهم تصميم قاطع گرفته شد و در مجلس هم تصويب شد که براي ساماندهي مهاجرين سازمان ملي مهاجرت تشکيل شود؛ زيرا در کشوري که بيش از 5 ميليون نفر مهاجر دارد بايد يک تشکيلاتي وجود داشته باشد تا به امر ساماندهي مهاجرين بپردازد. اکنون بيش از سه ميليون نفر در سامانه «سيام» اداره کل امور اتباع و مهاجرين سازمان ملّي مهاجرت ثبت شده و داراي پرونده هستند. در مجموع با تعداد حدود 2 ميليون نفر از افرادي که به صورت غيرمجاز در ايران هستند و در اين سامانه ثبت نشده اند، بيش از 5 ميليون نفر از مهاجرين افغانستاني در ايران حضور دارند.

وي در ادامه گفت: کاري که هم اکنون در حال انجام هست اين است که از سال 1381 تا کنون 17 بار آمايش جمعيتي در بين مهاجرين صورت گرفته است و اطلاعات زاد و ولد مهاجرين ثبت شده است؛ اما موضوعي که ما را مصمم و نگران کرده افراد مجردي هستند که به صورت غيرقانوني وارد کشور شده‌اند و در تلاشيم که اين افراد جمع آوري و به کشور خود بازگردانده شوند. چيزي حدود 3 الي 4 ميليون نفر افغانستاني داريم که همراه با خانواده در ايران زندگي مي کنند.

مديرکل امور اتباع و مهاجرين خارجي سازمان ملّي مهاجرت وزارت کشور در ادامه افزود: با توجه به اينکه نيمي از مهاجران افغانستاني جزء بانوان هستند، در دولت سيزدهم براي اولين بار اداره امور بانوان مهاجرين در اداره کل امور اتباع و مهاجرين خارجي سازمان ملي مهاجرت تشکيل شد و تاکنون 3 رويداد بانوان نخبه مهاجرين را برگزار کرديم و در اين سه رويداد در شهر مشهد بيش از 120 نفر نخبه پزشک، فوق‌تخصص و کارآفرين حضور داشتند. در تهران نيز در ظرف سه روز 80 نفر از بانوان نخبه را از بين تعداد زيادي از نخبگان مهاجرين حضور داشتند شناسايي کرديم. همچنين در قم نشستي با حضور 100 نفر برگزار شد. اين برنامه در استانهاي ديگر نيز اجرا خواهد شد و در قالب کارگروهها ساماندهي خواهند شد تا بتوانيم درموضوعات مختلف جامعه بانوان مهاجر، از ظرفيتهاي خود آنان استفاده نماييم. نقش مادر در تربيت فرزند، نقش محوري و اصلي است که بعنوان يکي از کارها، بايد بر تربيت کودکان مهاجر نيز تأثيرگذار باشند.

بلوکيان در انتهاي سخنان خود خاطرنشان کرد: براي اولين‌بار در دولت سيزدهم برنامه سه‌ساله براي مهاجرين تدوين و تصويب شده است که مشخص مي‌کند هر قشر از مهاجرين در چه قسمتي بايد فعاليت کنند و چه‌کارهايي را بايد انجام دهند. اين موضوع آيندهاي روشن در استفاده از ظرفيت‌هاي مهاجرين در کشور را نشان مي‌دهد.

در ادامه نشست،  فداحسين مالکي؛ سفير پيشين ايران در افغانستان و نماينده مجلس شوراي اسلامي، ضمن اشاره به حملات وحشيانه رژيم صهيونيستي به غزه و فلسطين در طي روزهاي اخير، به شکست رژيم صهيونيستي اشاره کرد و گفت: حضور آمريکا در منطقه خاورميانه و فعاليت‌هاي آن باعث ايجاد بحران جنگي در منطقه خاورميانه شده است.

فداحسين مالکي نماينده مردم زاهدان در مجلس شوراي اسلامي، در ادامه در مورد مسئله مهاجرت گفت: مهاجرت در دنيا هم فرصت است و هم تهديد و بسياري از کشورهاي دنيا به دنبال استفاده از مهاجرت به‌عنوان يک فرصت هستند که بتوانند از ظرفيت‌هاي مهاجرين در جهت کمک به توسعه و پيشرفت کشور استفاده کنند؛ اما در کشور ما باتوجه ‌به اينکه يک کشور مهاجرپذير هستيم در طول اين سال‌ها نتوانستيم به‌خوبي از ظرفيت‌ها و فرصت‌هاي مهاجرين استفاده کنيم و معمولاً يک ديدگاه بدبينانه به موضوع مهاجرت داشتيم. يکي از اقداماتي که در کميسيون امنيت ملي در مورد مهاجران صورت گرفت اين بود که بايد يک سازماني ايجاد شود که تمامي ابعاد مرتبط با اتباع را موردتوجه قرار ‌دهد.

سفير پيشين ايران در افغانستان خاطرنشان کرد: در مورد موضوع اتباع خارجي بخصوص افغانستاني‌ها، بايد يک سازماندهي و انسجام داشته باشيم که اين امر در قالب سازمان ملي مهاجرت جهت انسجام و برنامه‌ريزي در مورد اتباع صورت‌گرفته شده است.

در ادامه اصغر بلوکيان در تکميل سخنان آقاي مالکي به تهديدات و فرصت‌هاي موضوع مهاجرت اشاره کرد و افزود: در مورد فرصت‌ها در موضوع دانش‌آموزي در سال تحصيلي 1401 و 1402 حدود 600 هزار نفر از مهاجرين را در مدارس ثبت نام کردهاند و تعدادي درحال انجام کارهاي اداري ثبت نام هستند. در طول 12 سال تحصيلي اخير تعداد 51944 نفر به کلاسهاي سواد آموزي رفته اند و باسواد شدهاند. در طول 12 سال اخير تعداد 99 مدرسه با کمک NGO هاي بين المللي ساخته شده است. در مورد موضوع دانشجويان نيز تعداد 58211 نفر از اتباع دانشجو هستند که در سامانه ثبت شده است و از اين جمعيت حدود 36 هزار نفر از کشور عراق و بيش از 16 هزار نفر از کشور افغانستان هستند.

بلوکيان در بحث نگراني هاي  ناشي از اتباع خارجي غيرقانوني گفت: يک طرح جامع تهيه شد که هدايت آن را وزير محترم کشور به عهده دارند. تمام استانها در حال اجرا هستند اما در 8 استان که ملاحظات خاصي داريم و حضور بيشتري دارند بحث دستگيري و طرد افراد غيرقانوني انجام مي شود؛ لذا در اين طرح 4 کارگروه شامل کارگروه اطلاعات، کارگروه حقوقي و قضايي، کارگروه رسانه و کارگروه اقدام، تعبيه شده و هر کارگروه فعاليت خود را توسط يک اداره که مسئول آن است انجام مي‌دهد. درحوزه نخبگان کارگروهايي با کمک خود مهاجرين تشکيل شده است که تا پايان سال حداقل 3 همايش با حضور نخبگان مهاجرين در 3 حوزه تخصصي و بهمنظور آشنايي با ظرفيت هاي مهاجرين برگذار خواهد شد.

در ادامه نشست، رسول صادقي؛ عضو هيئت ‌علمي دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران، ضمن اشاره به اينکه عصر جديد عصر مهاجرت و جابه‌جايي است گفت: در همه کشورها بحث مهاجرت يک بحث پرمناقشه است که طرف‌داران و مخالفان خود را دارد که اين پيچيدگي موضوع مهاجرت را نشان مي‌دهد.  موضوع بعدي در مورد مهاجرت در ايران اين است که تعداد جمعيت زنان در بين مهاجرين در حال افزايش است و شاهد ايجاد تغييرات جديد نسلي و جنسيتي مهاجران هستيم که باعث ايجاد شکاف‌هاي جنسيتي و نسلي بين خانواده‌هاي مهاجرين شده است.

رسول صادقي ادامه داد: چالش بودن يا فرصت بودن مهاجرت به عواملي چون علل و نوع مهاجرت، شدت مهاجرت، نگرش جامعه ميزبان نسبت به مهاجرت، نحوه مديريت مهاجرت، مکان و زمان مهاجرت و پيامدهاي مهاجرت بستگي دارد و بحث اساسي اين است که در مورد موضوع مهاجرت بايد در ابتدا پديده مهاجرت بين‌المللي را درک کرد و وضعيت و ويژگي‌هاي مهاجرين خارجي را شناخت. مهاجرت بين‌المللي به‌عنوان راهبرد معيشت و بقا در ميان مردم افغانستان سابقه طولاني دارد و زندگي افغان‌ها به‌شدت توسط فرهنگ مهاجرت صورت‌گرفته است. بطور تخميني از هر 4 افغانستاني3 نفر در طول زندگي خود مهاجرت داخلي يا بين‌المللي را تجربه کرده است و ايران و پاکستان ميزبان بيشترين تعداد مهاجرين افغانستاني هستند در حالي که تعدادي از مهاجرين حتي يکبار هم افغانستان را نديده‌اند.

وي در ادامه به مسائل و چالش‌هاي مهاجرت بين‌المللي به ايران اشاره کرد و گفت: مواردي چون ضعف نهادي و ساختاري در سياست‌گذاري قانون‌گذاري و مديريت جريان‌هاي مهاجرتي، فقدان سند سياستي و برنامه‌هاي راهبردي در خصوص مهاجرت، ضعف در ساماندهي مهاجران اخير به کشور، نبود آمار دقيق و اختلاف زياد برآوردهاي رسمي و غيررسمي از تعداد مهاجران، عدم بازگشت، يکدست نبودن مهاجران و تنوعي از الگوها و ويژگي‌ها از جمله چالش‌هاي مهاجران بين‌المللي در ايران هستند.

عضو هيئت‌علمي دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران در ادامه به ارائه پيشنهاداتي در مورد پاسخ‌هاي سياستي به چالش‌هاي مهاجران پرداخت و گفت: در بحث نهادسازي بايد به مديريت نهادي مهاجرت‌هاي بين‌المللي، در بحث بسترسازي بايد به کنترل و ساماندهي سياست‌هاي گزينشي اقامت و تابعيت، در بحث شبکه‌سازي به استفاده از سرمايه‌هاي انساني و اجتماعي مهاجران در حل مسائل و در بحث فرهنگ‌سازي به تغيير نگاه و رويکرد تهديدمحور به فرصت محور به مهاجرت توجه کرد.

در ادامه اين نشست شهريار حيدري؛ نايب‌رئيس کميسيون امنيّت ملي مجلس شوراي اسلامي،  ضمن اشاره به گسترش مهاجرت‌هاي افغانستاني‌ها در طي سال‌هاي اخير به کشور گفت: اگر آمار دقيقي از مهاجران داشته باشيم در نتيجه به تحليل‌هاي دقيق‌تري خواهيم رسيد؛ اما امروزه ورودهاي غيرقانوني مهاجران به کشور باعث ايجاد نگراني‌هايي شده است.

شهريار حيدري نماينده مردم قصرشيرين، سرپل ذهاب و گيلانغرب در مجلس شوراي اسلامي ادامه داد: ايران کشوري است که امکانات حداقلي را براي مهاجران مهيا مي‌کند و از آنجايي که امنيت بيشتري در کشور برقرار است، باعث مي‌شود که جمهوري اسلامي ايران به‌عنوان يک کشور امن براي مهاجرت انتخاب شود؛ اما اين گسترش حضور مهاجران تبعات امنيتي و اجتماعي براي کشور را دارد که از تبعات امنيتي آن مي‌توان به مواردي چون: حضور بدون هويت برخي از افراد مهاجر، ارتباط‌گيري آنها با جريانات مخالف و سرويس‌هاي اطلاعاتي، انجام تخلفاتي مثل سرقت و گروگان‌گيري و عضويت برخي از مهاجران در گروهک‌هاي تروريستي اشاره کرد و از جمله تبعات اجتماعي مواردي مثل برهم‌خوردن ترکيب جمعيتي و آمايشي کشور، ايجاد مناطق حاشيه‌نشيني، ايجاد درگيري‌هاي محلي با ساکنين، برهم‌زدن ارزش‌هاي فرهنگي و مذهبي، کاهش امکانات رفاهي و استفاده از يارانه‌ها و کاهش اشتغال را اشاره کرد.

در انتهاي نشست ساير کارشناسان و صاحب‌نظران حاضر در نشست به بيان نقطه‌نظرات و سؤالات خود پرداختند.

 شايان‌ذکر است اين نشست؛ روز سه‌شنبه 2 آبان ماه سال 1402 به همت دفتر آموزش مرکز پژوهش‌هاي توسعه و آينده‌نگري به‌صورت حضوري و مجازي و با مشارکت مراکز دانشگاهي، پژوهشي و دستگاه‌هاي اجرايي و علمي کشور برگزار شد.