ماجراي عجيب صادرات زعفران ايران از افغانستان

حسيني‌گازار خاطرنشان کرد حدود 4 دهه پيش، اسپانيا به عنوان بزرگ‌ترين توليدکننده زعفران در دنيا شناخته مي‌شد و ايران در مقام دوم قرار داشت. هند و يونان نيز به ترتيب در جايگاه‌هاي سوم و چهارم بودند اما با گذشت زمان و به دليل کيفيت بالاي زعفران ايران و قيمت‌هاي رقابتي، موفق شد بازار جهاني را به تسخير خود درآورد. اکنون اسپانيا دوباره تلاش مي‌کند تا سهم بيشتري از بازار به دست آورد.

* چالش‌هاي توليد و صادرات زعفران

در سال‌هاي اخير، ايران تلاش کرده است با قيمت تمام‌شده پايين، مانع ورود رقباي جديد به بازار جهاني شود. به رغم اين تلاش‌ها، افزايش قيمت جهاني زعفران و رشد رقباي جديد، مانند اسپانيا و کشورهاي ديگر نظير ترکيه، ازبکستان، بلغارستان، و تاجيکستان، تهديدي براي سهم بازار ايران محسوب مي‌شود.

حسيني‌گازار تأکيد کرد: براي حفظ جايگاه ايران در بازار جهاني زعفران، بايد دغدغه‌هاي کشاورزان برطرف شود و صنايع تبديلي توسعه يابد. از جمله چالش‌هايي که کشاورزان و صادرکنندگان با آن روبه‌رو هستند، مشکلات ناشي از تحريم‌ها، چالش‌هاي نقل و انتقال پول و تفاوت قيمت ارز نيمايي و آزاد است. اين موانع بويژه بر بازار محصولات کشاورزي، از جمله زعفران، تأثير منفي مي‌گذارد.

يکي از مشکلات اساسي صادرکنندگان کشاورزي، پرداخت يارانه به واردکنندگان است. صادرکنندگان بايد ارز مورد نياز خود را از بازار آزاد تأمين کنند، در حالي که ارز حاصل از صادرات را با نرخ دولتي به واردکنندگان ارائه دهند. اين وضعيت نه‌تنها به نفع صادرکنندگان نيست بلکه موجب کاهش انگيزه آنها براي صادرات مي‌شود.

* نياز به برنامه‌ريزي براي آينده

حسيني‌گازار در ادامه به موضوع تحريم‌ها اشاره کرد و گفت: اين تحريم‌ها و عدم حضور ايران در بازارهاي جهاني باعث شده است ساير کشورها به کشت زعفران رو آورند. وي تأکيد کرد: ايران بايد از 3 دهه پيش نسبت به خروج از خام‌فروشي برنامه‌ريزي مي‌کرد و در زمينه راه‌اندازي صنايع تبديلي و تکميلي سرمايه‌گذاري مي‌کرد.

با توجه به چالش‌هاي موجود و نياز به تقويت زيرساخت‌هاي توليد و صادرات، ايران بايد استراتژي‌هاي مؤثري را براي حفظ و افزايش سهم خود در بازار زعفران جهاني تدوين کند. تنها با سرمايه‌گذاري در صنايع تبديلي و ارتقاي کيفيت محصولات، مي‌توان به بقاي اين گنجينه ملي و افزايش سهم بازار جهاني اميد داشت.

* چالش‌هاي زعفران‌کاري در ايران

يکي از موانع اصلي در بخش کشاورزي ايران، کوچک بودن زمين‌ها و فعاليت خرده‌مالکاني است که در مقياس‌هاي کوچک مشغول کار هستند. به طور خاص، 75 درصد زعفران‌کاران ايراني به عنوان خرده‌مالک شناخته مي‌شوند و زمين‌هاي زير يک هکتار دارند. اين وضعيت باعث مي‌شود استفاده از تکنولوژي و مکانيزاسيون در فرآيند توليد زعفران توجيه اقتصادي نداشته باشد.

در سال‌هاي اخير، هزينه‌هاي کارگري در بخش زعفران به طور قابل توجهي افزايش يافته است. به عنوان مثال، دستمزد کارگراني که وظيفه جداسازي گل از کلاله را دارند، از روزانه 200 هزار تومان در سال گذشته به 800 هزار تومان در سال جاري رسيده است. اين افزايش هزينه‌ها فشار مضاعفي بر زعفران‌کاران وارد مي‌کند و به کاهش سودآوري آنها منجر مي‌شود. کارشناسان کشاورزي بر اين باورند که دولت بايد اقدام به راه‌اندازي «ايستگاه خدمات مکانيزه» کند. اين ايستگاه‌ها مي‌توانند به کاهش هزينه‌هاي توليد تا حداقل 30 درصد کمک کنند و در نتيجه، سهم ايران در بازار جهاني زعفران را از تهديدات کشورهاي رقيب مصون نگه دارند.

* گسترش کشت زعفران در استان‌هاي مختلف

در حال حاضر، تقريباً 27 استان ايران در کشت زعفران فعاليت دارند. استان‌هايي که کشت در فضاي باز ندارند، به فکر کشت اين محصول در گلخانه‌ها هستند. اين تغيير رويکرد به کشت گلخانه‌اي مي‌تواند رقابت بين استان‌ها را افزايش دهد و به بهبود کيفيت و کميت توليد زعفران کمک کند.

تغييرات اقليمي و روش‌هاي کشت سنتي نيز از ديگر عوامل مؤثر در کاهش حجم برداشت زعفران در ايران هستند. در سال‌هاي گذشته، ميانگين برداشت زعفران از هر هکتار بين 8 تا 10 کيلوگرم بود اما سال گذشته اين رقم به حدود 2.5 کيلوگرم کاهش يافته است. براي کشاورزان پيشرو، برداشت مي‌تواند بين 25 تا 30 کيلوگرم باشد اما اين ميزان به طور کلي به‌شدت تحت تأثير شرايط موجود قرار دارد.

* خلأ آموزش و ضرورت بهبود روش‌هاي کشت

يکي از دلايل اصلي مشکلات موجود در کشت زعفران، خلأ آموزش و پشتيباني از سوي وزارت جهاد کشاورزي است. به عنوان مثال، يک کشاورز ممکن است براي 1.5 هکتار زمين آب داشته باشد اما در 3.5 هکتار کشت کند. اين عدم تطابق در کشت منجر به برداشت پايين‌تري مي‌شود. اگر کشت به صورت اصولي و با کاهش سطح زير کشت انجام مي‌شد، به راحتي مي‌توانستيم به هدف برداشت 10 کيلوگرم از هر هکتار دست يابيم.

در نهايت، براي بهبود وضعيت زعفران‌کاري در ايران، نياز به برنامه‌ريزي دقيق و ايجاد زيرساخت‌هاي لازم داريم. افزايش آموزش، توسعه فناوري‌هاي مکانيزه و توجه به تغييرات اقليمي از جمله اقدامات ضروري براي افزايش بهره‌وري و حفظ جايگاه ايران در بازار جهاني زعفران است. با اتخاذ اين رويکردها، مي‌توان به آينده‌اي روشن‌تر براي زعفران‌کاران ايراني اميدوار بود.

حسين زينلي، مجري طرح گياهان دارويي وزارت جهاد کشاورزي، با اعلام اختصاص 127 هزار هکتار از اراضي کشور به کشت زعفران در سال جاري، پيش‌بيني کرده است توليد اين محصول به حدود 350 تا 400 تن خواهد رسيد. اين آمار نشان‌دهنده توجه ويژه به کشت زعفران و اهميت آن در اقتصاد ايران است.

* توزيع جغرافيايي کشت زعفران

زينلي خاطرنشان کرد که 23 استان کشور در کشت زعفران مشارکت دارند اما بيش از 93 درصد از توليد اين محصول در خراسان بزرگ، به‌ويژه در استان خراسان رضوي انجام مي‌شود. اين استان به عنوان قطب اصلي توليد زعفران در ايران شناخته مي‌شود و بيش از 70 درصد کل زعفران کشور در اين منطقه توليد مي‌شود.

با توجه به اقدامات انجام شده در سال‌هاي اخير و انتقال دانش به مزارع، متوسط عملکرد زعفران از 3.5 کيلوگرم در هر هکتار به 9 کيلوگرم افزايش يافته است. اين پيشرفت نشان‌دهنده تأثير مثبت آموزش و به‌کارگيري روش‌هاي علمي در کشت زعفران است.

زينلي همچنين به طراحي و راه‌اندازي مزارع آرماني زعفران اشاره کرد که با همکاري بخش تحقيقات و ترويج وزارت جهاد کشاورزي ايجاد شده‌اند. در اين مزارع، تمام اصول علمي رعايت مي‌شود و نياز کودي مزارع به‌طور کامل تأمين مي‌شود.

* نوآوري‌هاي تحقيقاتي در کشت زعفران

از ديگر دستاوردهاي مهم در اين حوزه، طراحي و ساخت دستگاه کلاله جداکن زعفران است. اين دستگاه قابليت جداسازي 50 کيلوگرم گل را در هر ساعت دارد و به اين ترتيب نه‌تنها سرعت کار را افزايش مي‌دهد، بلکه به کاهش هزينه‌هاي توليد نيز کمک مي‌کند.

زينلي پيش‌بيني مي‌کند اگر به طور متوسط سالانه 10 دستگاه کلاله جداکن به مزارع زعفران وارد شود، در مدت حدود 10 سال آينده مي‌توان به مکانيزه شدن اين فرآيند دست يافت. در حال حاضر يک دستگاه کلاله جداکن توسط بخش تحقيقات و با همکاري بخش خصوصي ساخته شده و به آزمايش در مزرعه پرداخته است.

به گفته سرپرست سازمان مرکزي تعاون روستايي ايران، عرضه زعفران در بورس کالا با قيمت پايه 90 ميليون و 500 هزار تومان براي هر کيلوگرم در حال انجام است. اين قيمت، نمايانگر ارزش بالاي اين محصول پردرآمد در بازار است.

* قيمت جهاني زعفران

نرخ جهاني زعفران بسته به نوع آن، چه خام و چه فرآوري شده، کيلويي1100 تا 6000 دلار متغير است. به عنوان نمونه، قيمت زعفران ارگانيک معمولا 50 تا 70 درصد بيشتر از زعفران معمولي است. اين اختلاف قيمت نشان‌دهنده اهميت و تقاضاي بالاي زعفران باکيفيت است.

متاسفانه بخش عمده‌اي از صادرات زعفران ايران به ‌صورت فله‌اي انجام مي‌شود. اگر بازار جهاني زعفران ايران با مديريت مناسب و برنامه‌ريزي دقيق هدايت مي‌شد، سهم اين محصول در تجارت خارجي مي‌توانست به عنوان يک محرک اقتصادي عمل کند. به‌طور کلي، ايران با سهم 85 تا 90 درصدي در توليد زعفران جهاني، پتانسيل بالايي براي رشد اقتصادي دارد.

در حال حاضر کمبود نيروي کار به يکي از چالش‌هاي اساسي در بخش‌هاي مختلف توليد، از جمله کشاورزي و صنعت تبديل شده است. اين مساله از نيمه دوم دهه 90 آغاز شده و توليدکنندگان بر اين باورند که افزايش دستمزد کارگران يکي از دلايل اصلي افزايش قيمت محصولات است. آنها معتقدند نياز به نيروي کار بايد از طريق جذب مهاجران قانوني و رسمي تأمين شود.

با وجود آمار بالاي بيکاري در کشور، دستمزدهاي پايين موجب شده است بسياري از افراد به دنبال شغل در بخش خدمات و حرفه‌هاي جديدي مانند تاکسي‌هاي آنلاين و پيک‌ها بروند.

رئيس انجمن صنايع کنسرو نيز در اين زمينه اظهار کرده که چرا نبايد از کارگران مهاجر براي رونق صنعت غذا استفاده کنيم. به عنوان مثال، کارگران مهاجر در سال‌هاي اخير به رشد اقتصادي کشورهايي چون آلمان و کانادا کمک کرده‌اند و ايران نيز مي‌تواند از اين فرصت بهره‌برداري کند.

به اعتقاد وي، در برنامه هفتم پيشرفت رشد 8 درصدي اقتصادي پيش‌بيني شده اما منابع انساني يکي از بزرگ‌ترين موانع اين رشد است.

* قاچاق و چالش‌هاي صادرات

يکي از بزرگ‌ترين چالش‌ها در زمينه محصولات کشاورزي، به‌ويژه زعفران، مساله قاچاق است. قاچاق زعفران و دام به معضلي جدي براي کشور تبديل شده که در اين زمينه اقدامات موثري بايد انجام شود.

در نيمه اول سال جاري، صادرات زعفران به 57 هزار و 101 کيلوگرم (معادل 57.1 تن) به ارزش 49 ميليون و 465 هزار و 960 دلار رسيد. اين آمار نسبت به مدت مشابه سال گذشته به لحاظ وزن 41.5 درصد و به لحاظ ارزش 52.2 درصد کاهش يافته است.

نکته قابل توجه اين است که حدود 45 درصد صادرات در قالب بسته‌بندي‌هاي بين يک تا 30 گرم انجام شده و حدود 55 درصد ديگر در بسته‌بندي‌هاي بالاي 30 گرم و به ‌صورت فله‌اي صادر شده است.

مديرکل سابق دفتر مطالعه، پايش و توسعه بازار سازمان مرکزي تعاون روستايي ايران در اين باره گفت استان‌هاي اصلي توليد زعفران به دليل همجواري با افغانستان، به راحتي تحت تأثير قاچاق قرار مي‌گيرند و اين موضوع به‌ويژه به دليل ارتباطات قومي و فاميلي ميان شهروندان ايراني و افغان تسهيل مي‌شود.

علاوه بر اين، مساله رفع تعهد ارزي و عدم تمايل به بازگشت ارز نيز نقش مهمي در کشاندن فعالان اين حوزه به سمت صادرات غيررسمي ايفا مي‌کند.

با توجه به چالش‌هاي موجود در زمينه نيروي کار و قاچاق زعفران، ضروري است وزارت جهاد کشاورزي و ديگر نهادهاي مرتبط برنامه‌هايي براي بهبود شرايط کار و مديريت صادرات تدوين کنند. استفاده از نيروي کار مهاجر به‌طور قانوني و افزايش آموزش و ارتقاي کيفيت محصولات مي‌تواند به بهبود وضعيت زعفران ايران و تقويت جايگاه اين محصول در بازار جهاني کمک کند.

* چالش‌هاي صادرات زعفران ايراني

همجواري افغانستان با هند به عنوان يکي از بازارهاي اصلي زعفران، تأثير قابل توجهي بر صادرات اين محصول از ايران دارد. هند، با مصرف سالانه 50 تا 60 تن زعفران، به دليل همکاري‌هاي گمرکي با افغانستان، به مقصدي جذاب براي زعفران ايراني تبديل شده است. تعرفه گمرکي صادرات زعفران از افغانستان به هند صفر است، در حالي که اين تعرفه براي تجار ايراني به 38 درصد مي‌رسد.

ايران توانسته است تعرفه 38 درصدي صادرات محصولات خود به چين را به حدود 17 درصد کاهش دهد که اين اقدام مي‌تواند به بهبود وضعيت صادرات کمک کند اما درباره صادرات به هند، بايد با مسؤولان اين کشور رايزني‌هايي انجام شود تا از تجارت غيررسمي زعفران جلوگيري شود و سهم ايران در بازار هند حفظ شود.

* مقاصد صادرات زعفران ايراني

بر اساس آمار گمرک، زعفران ايراني در 6 ماه نخست سال به 50 کشور مختلف صادر شده است. نخستين مقصد صادراتي، امارات با صادرات 15 هزار و 610 کيلوگرم، معادل تقريبا 28 درصد از کل صادرات است.

دومين مقصد، اسپانيا است که متاسفانه زعفران ايراني را به نام خود ثبت کرده و در اين دوره، 11 هزار و 56 کيلوگرم زعفران به اين کشور صادر شده که 7 هزار و 665 کيلوگرم آن به شکل فله‌اي بوده است.

چين سومين مقصد صادرات زعفران ايراني با 10 هزار و 473 کيلوگرم است که از اين ميزان، 8 هزار و 14 کيلوگرم به ‌صورت فله‌اي صادر شده است. افغانستان نيز به عنوان چهارمين مقصد، 6 هزار و 908 کيلوگرم زعفران ايراني را دريافت کرده که 3 هزار و 641 کيلوگرم آن در قالب صادرات فله‌اي بوده است. (اين در حالي است که حجم بسيار بيشتري هم در قالب قاچاق از ايران خارج شده و به افغانستان مي‌رود و با برند اين کشور صادر مي‌شود.)

قطر با خريد 2 هزار و 263 کيلوگرم و ايتاليا با 2 هزار و 460 کيلوگرم، به ترتيب پنجمين و ششمين مقاصد صادرات زعفران ايراني هستند. همچنين کشورهاي ديگري نظير عمان، هند، يونان، و ايتاليا نيز در اين زمينه فعال هستند.

* توليد زعفران در افغانستان

وزارت زراعت افغانستان به تازگي اعلام کرده است اين کشور در سال گذشته 21 تن زعفران توليد کرده و حجم صادراتش به 67 تن رسيده است. اين موضوع نشان‌دهنده تلاش اين کشور براي افزايش سهم خود از بازار جهاني زعفران است.

به نظر مي‌رسد گسترش کشت زعفران در کشورهاي همسايه و روند خام‌فروشي و صادرات فله‌اي زعفران ايراني مي‌تواند ايران را در بازارهاي بين‌المللي به حاشيه براند. کشورهايي مانند ايتاليا، که اگر کشت زعفران در کشورشان توجيه اقتصادي نداشته باشد، به کشت فراسرزميني در کشورهايي مانند ازبکستان روي مي‌آورند، مي‌توانند به تهديدي براي موقعيت ايران در بازار جهاني تبديل شوند.

* بزرگ‌ترين واردکنندگان زعفران

زعفران يکي از محصولات ارزشمند و بومي ايران است که به دليل کيفيت بالا و خواص منحصربه‌فردش در بازار جهاني مورد توجه قرار گرفته است. بزرگ‌ترين واردکنندگان زعفران ايراني شامل کشورهاي امارات، اسپانيا، چين، هند، افغانستان و هستند. امارات عربي متحده به عنوان يکي از بزرگ‌ترين خريداران زعفران ايراني شناخته مي‌شود.

اين کشور نه‌تنها زعفران را براي مصرف داخلي خريداري مي‌کند، بلکه بخش عمده‌اي از اين محصول را مجددا با بسته‌بندي‌هاي خاص خود به ساير بازارهاي جهاني صادر مي‌کند. چين نيز با مصرف سالانه حدود 150 تن زعفران، يکي از بازارهاي مهم براي اين محصول است.

هند با مصرف سالانه 50 تن، به عنوان يکي ديگر از خريداران عمده زعفران ايراني شناخته مي‌شود. اين تقاضاي بالا در حالي است که در ايران، به دليل کاهش قدرت خريد مردم، مصرف زعفران به شکل قابل توجهي کاهش يافته است.

افغانستان نيز به عنوان يکي از واردکنندگان زعفران ايراني مطرح است، هرچند صادرات رسمي به اين کشور آمار کمي را به خود اختصاص داده است. اسپانيا به‌رغم اينکه خود يکي از توليدکنندگان زعفران است، به عنوان يکي ديگر از خريداران بزرگ اين محصول ايراني شناخته مي‌شود. با اين حال، بخش عمده‌اي از زعفراني که به اسپانيا صادر مي‌شود، ممکن است پس از بسته‌بندي دوباره به بازارهاي جهاني ارسال شود.

* مهم‌ترين تهديدهاي بازار زعفران ايران چيست؟

متاسفانه با وجود تقاضاي بالا براي زعفران ايراني در بازارهاي جهاني، برخي مشکلات موجود مي‌تواند به حاشيه راندن نام ايران از اين محصول منجر شود.

به عنوان مثال، در سال‌هاي اخير با افزايش فعاليت کشورهاي ديگر در توليد و صادرات زعفران، نام ايران به تدريج از بازار خارج مي‌شود. دولت و نمايندگان مجلس بايد به موضوع کالاهايي که به نام ايران در جهان مشهور هستند، توجه ويژه‌اي داشته باشند.

اين کالاها شامل خاويار، فرش، پسته و زعفران هستند و بايد از برند ايراني در بازارهاي جهاني حمايت شود. با اتخاذ استراتژي‌هاي مناسب و ايجاد شرايط مطلوب براي توليدکنندگان، مي‌توان از حذف نام ايران از اين محصولات ارزشمند جلوگيري و سهم بازار داخلي و جهاني را حفظ کرد.

پايان