عبور از خط قرمز ايران در منطقه قره‌باغ چه تبعاتي براي باکو دارد؟

ارمنستان با سرعت زياد در حال فاصله گرفتن از روسيه و تبديل شدن به کشوري در مدار غرب است. اظهارات پاشينيان در مورد اشتباه بودن اعتماد به يک کشور در خصوص مسائل امنيتي و نظامي که عملا اشاره به روسيه داشت، مبين چنين نکته است. در کنار آن برگزاري رزمايش 10 روزه با آمريکا، تحرک ديگري از سوي ايروان محسوب مي شود که به شدت موجب نگراني مسکو شده است. همچنين حضور آنا آکوپيان همسر نخست وزير ارمنستان در اوکراين و بازديد از نمايشگاه يادبود کودکان کشته شده در نتيجه مداخله نظامي روسيه نيز پيامي واضح براي مسکو داشت.

از سوي ديگر جمهوري آذربايجان به فشارهاي سياسي و نظامي خود سرعت قابل توجهي بخشيده است. در حوزه سياسي، جيحون بايراموف وزير امورخارجه آذربايجان تاکيد کرده که «اگر ارمنستان به رويکرد غيرسازنده خود در پروژه کريدور زنگزور ادامه دهد، باکو برنامه «ب» براي افتتاح اين کريدور دارد. آذربايجان با داشتن طرح «ب» به فعاليت خود در اين مسير ادامه خواهد داد، براي ما اين پروژه حتي بدون مشارکت ارمنستان اجرا مي شود اما در اين صورت به سادگي از ليست ذينفعان خارج مي شود.» اظهارات وزير امور خارجه باکو عملا به مثابه تهديد محسوب مي شود که اگر ايروان راه حل سياسي را نپذيرد، گزينه نظامي روي ميز است.

در حوزه نظامي نيز شواهد زيادي وجود دارد که جمهوري آذربايجان در حال تشديد آمادگي رزمي خود در منطقه است. در روزهاي اخير موارد زيادي از فيلم هاي ويدئويي مربوط به جابجايي يگان هاي نظامي و تسليحات و تجهيزات ارتش آذربايجان و بسيج نيروها و آمادگي رزمي آنها منتشر شده است. اکثر گزارش‌ها از فعاليت شديد نيروي هوايي باکو براي جابه‌جايي ادوات و نيروهاي پياده نظام در مرز ارمنستان حکايت دارد.

همچنين رصد هواپيماهاي باري از مقصد مناطق اشغالي نيز حکايت از جابجايي تسليحات به نقاط مختلف جمهوري آذربايجان دارد. در عرض 3 هفته، 4 پرواز ترابري توسط ايليوشين IL-76TD خطوط هوايي راه ابريشم با رجيستري 4K-AZ40 جمهوري آذربايجان به مقصد اسرائيل صورت گرفته است، خطوط هوايي راه ابريشم در زمان جنگ دوم قره‌باغ نيز اصلي‌ترين خط لجستيک هوايي باکو جهت تأمين تسليحات از اسرائيل بود. دو پرواز در روزهاي 15 و 29 ماه آگوست و دو پرواز ديگر در روزهاي 1 و 2 ماه سپتامبر(چند روز پيش و همزمان با آغاز تحرکات ارتش باکو) صورت گرفته است، مقصد هر 4 پرواز پايگاه هوايي عوودا اسرائيل در 60 کيلومتري شهر ايلات بوده است.

نکته قابل تامل، افزايش توان رزمي باکو، هم در سرزمين اصلي و هم در نخجوان است. نيروهاي نظامي باکو از سمت شرق در زنگيلان مواضع خود را مستحکم کرده اند و از سمت غرب در نخجوان دست به تحرکات زيادي زده اند. اين آرايش نيرو نشان مي دهد که احتمال حمله به جنوب ارمنستان از دو سوي شرقي و غربي کاملا وجود دارد. در عين حال نيروهاي نظامي جمهوري آذربايجان در گنجه نيز به شدت تقويت شده اند که خود مي تواند زمينه براي حمله اجتمالي به ايروان را فراهم کند.

از سوي ديگر روسيه به شدت از تحولات منطقه و حرکت باکو و ايروان به سمت غرب ناراضي است اما ظاهرا با توجه به درگيري در جنگ اوکراين فاقد ابزارهاي موثر براي ايفاي نقش در منطقه است. به نظر مي رسد تنها راهکار مسکو براي حفظ شرايط موجود، ورود به چالش هاي منطقه از طريق سازمان پيمان امنيت جمعي باشد. چنانکه اخيرا ماريا زاخارووا، سخنگوي وزارت امور خارجه روسيه با توجه به وجود تلفات ارمنستان در جريان تنش چند روز پيش در مرز آذربايجان و ارمنستان بر عدم تاثيرگذاري ناظران اتحاديه اروپا تاکيد کرده بود. همچنين وي اعلام کرد که «طرف روسي فکر مي کند که استقرار ماموريت سازمان پيمان امنيت جمعي در مرز مي تواند با کمک روسيه از تشديد تنش جلوگيري کند.»

در حوزه تحولات ميداني، باکو از حدود 9 ماه پيش تنها مسير دسترسي ارمنستان به قره‌باغ يعني کريدور لاچين را مسدود کرده است. اين امر موجب شده که مردم اين منطقه در شرايط نامساعدي از حيث دسترسي به مواد غذايي و امکانات درماني و بهداشتي قرار گيرند. همچنين فشار باکو موجب شده که دولت پاشينيان به صورت تلويحي، تعلق قره‌باغ به جمهوري آذربايجان را بپذيرد. با اين حال هنور درباره سرنوشت ساکنان اين منطقه که همگي ارمني هستند، هيچ توافقي وجود ندارد. در هفته گذشته، جمعي از مسدولان بلندپايه قره‌باغ از جمله رئيس جمهور ناگزير به استعفا شدند. اين استعفا را به دو صورت مي توان ارزيابي کرد:

نخست آنکه مسئولان قره‌باغ که همگي از نزديکان پاشينيان بودند، به دليل پيشبرد طرح توافق صلح وي با باکو از سمت هاي خود استعفا داده اند تا شرايط براي انتقال ساده تر قدرت به آذري ها در قره‌باغ فراهم شود.

دوم آنکه مسئولان قره‌باغ از شرايط موجود و گفتگوهاي پاشينيان با باکو ناراضي هستند و به دليل نمايش مخالفت خود با نخست وزير ارمنستان، از سمت هاي خود استعفا داده اند.

اگر چه نبايد فشارهاي مردمي در قره‌باغ و ارمنستان براي استعفاي اين افراد را ناديده گرفت اما جدا از آنکه کدام گزينه به واقعيت نزديکتر باشد، استعفاي مقامات اين منطقه شرايط جديدي پديد آورده که مي تواند بيش از پيش زمينه را براي تسلط باکو فراهم کند.

در حال حاضر جمهوري آذربايجان چند هدف را از تشديد فشارهاي سياسي و نظامي دنبال مي کند:

1. از طريق تحرکات نظامي، ايروان را ناگزير به پذيرش شرايط خود کند.

2. به منظور تصرف کامل قره‌باغ ، به اين منطقه لشگرکشي کند.

3. با هدف ايجاد کريدور جعلي زنگزور به اشغال جنوب ارمنستان بپردازد.

با توجه به انکه باکو از حيث نظامي در موقعيت برتري قرار دارد و همچنين از حمايت بازيگران مختلف در منطقه و غرب نظير ترکيه، اسرائيل، انگليس، ناتو و لابي هاي يهود برخوردار است، اگر واکنش جدي از سوي ايران يا روسيه صورت نگيرد، به احتمال زياد به يک يا هر سه هدف خود دست مي يابد. البته اين گزينه نيز با احتمال قوي مواجه است که پاشينيان با بهانه جلوگيري از وقوع جنگ، امتيازات خواسته شده باکو را اعطا کند. اين امر به خصوص درباره منطقه قره‌باغ با احتمال بيشتري مواجه است.

در اين بين ممکن است ارتش ترکيه با ارسال نيرو به نخجوان سعي کند به عمليات آينده باکو کمک کند. همچنين اين احتمال وجود دارد که براي جلوگيري از دسترسي سريع زميني ايران جهت جلوگيري از اشغال استان سيونيک، باکو و آنکارا استان شمالي آن يعني استان وايوتس‌جور را براي عمليات انتخاب کنند تا با دوري از مرزهاي ايران، حساسيت تهران را برنيانگيزند.

سفر اخير هاکان فيدان به تهران که با هدف ارزيابي آخرين مواضع تهران در خصوص مسائل منطقه اي به خصوص قفقاز صورت گرفت، حائز اهميت بود. اگر چه ايران به صراحت در عرصه سياسي از خطوط قرمز طراحي شده توسط مقام معظم رهبري در مورد تغييرناپذيري مرزهاي زئوپليتيکي منطقه سخن گفت اما ظاهرا بايد پيامي جدي تر در عرصه نظامي به باکو، آنکارا و تل آويو ارسال شود. به خصوص که در پشت پرده، همچنان رد پاي پنهان ناتو با هدايتگري انگليس کاملا مشهود است.