صنعت پشم، فرصتي که مي‌تواند آينده ايران را متحول کند

پيرمردي که سال‌هاست اينجا کار مي‌کند، کپه‌اي از موي بز سياه را روي زمين مي‌ريزد؛ اليافي درشت، سبک و رها که انگار هيچ‌کس ارزششان را نمي‌داند. با لحن آرامي مي‌گويد: «اين‌ها معمولاً يا مي‌سوزند يا دور ريخته مي‌شن اما همينا تو کشوراي ديگه مي‌ريزن تو خط توليد فيلتر.» و بعد مکث مي‌کند: «ما هم مي‌تونيم.»

انگار همين گفتنِ ساده، قفل يک سؤال قديمي را باز مي‌کند؛ اينکه چگونه ممکن است روستايي با چند بز، چند نمدمال قديمي و مشتي الياف دورريختني، بتواند مسير صنعتي را تغيير دهد؟ مگر مي‌شود موي بز، همين چيزي که سال‌ها بخش زيادي از آن به قيمت ناچيز خام‌فروشي مي‌شود، تبديل به ماده اوليه صنعتي شود که اروپا به دنبال آن است؟ اما پاسخ، برخلاف تصور بسياري، مثبت است.

نه فقط مثبت؛ بلکه امروز پژوهش‌هاي علمي، بازار جهاني، داده‌هاي محيط زيستي و نياز صنايع دقيقاً به همين نقطه اشاره مي‌کنند.

در سال‌هاي اخير، پژوهشگران در کشورهاي صنعتي به‌طور جدي به الياف طبيعي بازگشته‌اند؛ اليافي که هم قابل‌بازيافت‌اند و هم توان جذب ذرات آلاينده را دارند.

در يکي از پژوهش‌هاي منتشرشده در سال 2025، نتايج نشان مي‌داد که الياف طبيعي فشرده از جمله پشم و حتي موي حيوانات تا 94 تا 96 درصد آلاينده‌هاي گازي مانند SO₂ و NOₓ و بخش زيادي از ذرات معلق را جذب مي‌کنند. اين عدد، براي بسياري از فيلترهاي مصنوعي موجود در بازار، به‌ويژه نمونه‌هاي ارزان‌قيمت، يک رؤياست.

پشم؛ همان چيزي که دنيا امروز دنبال آن است

در کشورهاي اروپايي، به‌خصوص آلمان، شرکت‌هايي که فيلترهاي قابل‌بازيافت توليد مي‌کنند، الياف فشرده طبيعي را «ماده‌ اوليه‌ي آينده» معرفي کرده‌اند.

در همين روزهاي اخير، علي دوستي استاد دانشگاه‌ تهران در حوزه کيفيت هواي داخل ساختمان توضيح مي‌دهد که نمد طبيعي مي‌تواند بخشي از ريزگردها و فرمالدئيدهاي هوا را به دام بيندازد؛ آن‌هم بدون توليد ريزپلاستيک، بدون شيمي خطرناک، و بدون نياز به فرآوري پيچيده.

يعني همان چيزي که امروز دنيا به دنبال آن است: فيلتر پاک، فيلتر سبز، فيلتر پايدار.

در چنين شرايطي، ايران چه دارد؟ پاسخ روشن است: انبار عظيمي از موي بز، با تراکمي کم‌نظير و طبيعي.

در دامنه‌هاي چهارمحال‌وبختياري، ايلام، کرمان و خراسان، سالانه هزاران تُن موي بز توليد مي‌شود.

دامدارها مي‌گويند بيش از نيمي از آن بي‌استفاده مي‌ماند. برخي آن را مي‌سوزانند، برخي دور مي‌ريزند و برخي هم با قيمت چند ده هزار تومان به دلال‌ها مي‌فروشند. پشم؛ همين ماده خام، وقتي در کارگاه‌هاي اروپايي وارد خط توليد مي‌شود و تبديل به نمد صنعتي محرک جريان هوا مي‌شود، قيمتش گاهي ميلياردها دلار برابر افزايش پيدا مي‌کند

او مي‌گويد: «براي بعضي فيلترهاي صنعتي، همين تراکم طبيعيه که کار رو درمياره. بعضي از پلي‌استرهاي وارداتي همين رفتار رو ندارن. موي بز خودش ذاتاً شبيه يه فيلتره.»

با همين جمله ساده، تصوير بزرگ‌تري روشن مي‌شود: ايران اليافي دارد که براي ساخت فيلتر به دنيا فروخته مي‌شود، اما خودش هنوز آن را خوب نمي‌شناسد.

پشم؛ پاک، قابل‌بازيافت و غيرپلاستيکي

از کارگاه نمدمالي شهرکرد، مسير را به سمت محله تاريخي چالشتر ادامه مي‌دهم. در يکي از خانه‌ها صداي کوبيدن پشم روي سنگ به گوش مي‌رسد. خانواده‌اي که نسل‌ها نمدمال بوده‌اند، حالا پسر جوان‌شان که مهندسي مکانيک مي‌خواند در کنار کار سنتي، درگير يک رؤيا شده: «اگر بشه نمد سنتي رو صنعتي کرد، از همين روستا مي‌تونيم فيلتر توليد کنيم. همه چيزش هست: پشم، موي بز، آدم، کار فقط يه پل بين سنت و تکنولوژي کم داريم.»

در حالي که او حرف مي‌زند، مادر خانواده مشغول پهن‌کردن‌ پشم‌هاي شسته‌شده است. بخارِ آب از لگن بلند مي‌شود و نور صبح روي الياف دودي‌رنگ بز مي‌افتد. او مي‌گويد: «پشم هميشه کنار ما بوده. اما کي فکرشو مي‌کرد يه روز بگن همين پشم مي‌تونه هوا رو تميز کنه؟»

در بازار جهاني، شرکت‌ها براي توليد فيلترهاي «سبز» حاضرند هزينه بالاتري بپردازند؛ زيرا مشتري امروزي به‌دنبال محصولي است که نه فقط کارآمد، بلکه پاک، قابل‌بازيافت و غيرپلاستيکي باشد.

فيلتر طبيعي بعد از مصرف، مي‌تواند دوباره به الياف بازگردد، کمپوست شود، يا دوباره بازيافت شود؛ چيزي که براي فيلترهاي مصنوعي، تقريباً غيرممکن است.

اما شايد زيباترين بخش ماجرا اين باشد که اين صنعت وقتي در ايران شکل بگيرد، فقط يک فرصت اقتصادي نيست؛ بلکه يک فرصت روستايي است.

يک خط توليد کوچک فيلتر طبيعي، مي‌تواند 40 تا 50 نفر را مستقيم و تا 200 نفر را غيرمستقيم درگير کار کند؛ از دامداراني که موي بز را جدا مي‌کنند گرفته تا افرادي که آن را مي‌شويند، خشک مي‌کنند، نمد مي‌سازند، لايه نمد را برش مي‌دهند و فيلتر را مي‌دوزند.

فيلتر‌هاي مصنوعي بعد از استفاده زباله مي‌شوند

در نزديکي سامان، در يک کارگاه کوچک، مردي به نام «علي رضايي» که سال‌ها در کار با فيلترهاي صنعتي بوده مي‌گويد: اگر نمد طبيعي با تراکم مطلوب توليد شود، مي‌توان آن را در سيستم‌هاي تهويه صنعتي، کارگاه‌ها، ساختمان‌ها و برخي صنايع سبک جا داد.

او مي‌گويد: «فيلترهاي مصنوعي بعد از استفاده فقط زباله مي‌شن. اما فيلتر طبيعي دوباره به چرخه برمي‌گرده. دنيا به اين نگاه برگشته؛ ما چرا عقب بايستيم؟»

اما مسير خالي از سختي نيست. نمد طبيعي در شرايط دماي بسيار بالا يا تماس مستقيم با مواد شيميايي خورنده ممکن است دوام کافي نداشته باشد.

براي همين هم صنايع سنگين مثل فولاد يا پتروشيمي هنوز نيازمند الياف صنعتي ويژه‌اند. اما براي ده‌ها صنعت ديگر، از تصفيه هوا و کارگاه و بيمارستان گرفته تا دستگاه‌هاي تهويه و غبارگيرهاي سبک، نمد طبيعي مي‌تواند جايگزين واقعي باشد.

اين همان جايي است که سياست‌گذاري بايد وارد شود. اگر مرکز استاندارد نمد صنعتي، آزمايشگاه تست فيلتراسيون و خطوط تحقيق و توسعه در استان‌ها ايجاد شود، در کمتر از پنج سال اين صنعت مي‌تواند خود را در کشور تثبيت کند.

در پايان مسير، دوباره به کارگاه اول برمي‌گردم. همان پيرمردي که صبح موي بزها را روي زمين ريخت، حالا آماده جمع کردن ابزار است.

دستش را روي يکي از نمدهاي نيمه‌خشک‌شده مي‌کشد و مي‌گويد: «اين کار ماست. اين پشم و موي بز هميشه با ما بوده. اما اگر يه روزي اينا برن تو کارخانه‌ها و فيلتر بشن، اون روز مي‌فهميم که هم سنت‌مون زنده مونده، هم کشورمون يه قدم جلو رفته.»

به دارايي‌هاي خاموش خودمان نگاه تازه‌اي بيندازيم

پشم و موي بز، سال‌ها در حاشيه مانده بود؛ نه صنعتي آن را جدي گرفت، نه سياست‌گذاري‌ها توجهي نشان دادند. اما امروز که دنيا به‌سوي مواد طبيعي و قابل‌بازيافت حرکت مي‌کند، شايد وقت آن رسيده که به دارايي‌هاي خاموش خودمان نگاه تازه‌اي بيندازيم. ‌گاهي راه رسيدن به آينده پيچيده نيست؛ فقط نياز دارد کسي بفهمد چيزي که دور مي‌ريزيم، مي‌تواند صنعت فردا باشد.

و شايد، در همين کارگاه‌هاي کوچک و دود گرفته نمدمالي، بذر يک صنعت جهاني نهفته باشد؛ صنعتي که اگر جدي گرفته شود، مي‌تواند روستاهاي کوچک را به نقشه اقتصاد پاک جهان متصل کند.

منبع: خبرگزاري فارس