رويکرد انقلابي در مکتب شعر عاشورايي آذربايجان؛ پيش و بعد از انقلاب اسلامي

کار عاقل نيست در دل مهر دلبر داشتن

جان نگين مُهر مِهر شاخ بي بر داشتن...

اي به درياي ضلالت در گرفتار آمده

زين برادر يک سخن بايست باور داشتن

بحر پر کشتي‌ست ليکن جمله در گرداب خوف

بي سفينه‌ي نوح نتوان چشم معبر داشتن ...

شو مدينه‌ي علم را در جوي و پس در وي خرام

تا کي آخر خويشتن چون حلقه بر در داشتن

چون همي‌داني که شهر علم را حيدر در است

خوب نبود جز که حيدر مير و مهتر داشتن...

مر مرا باري نکو نايد ز روي اعتقاد

حقّ زهرا بردن و دين پيمبر داشتن ...

تا سليمان‌‌وار باشد حيدر اندر صدر ملک

زشت باشد ديو را بر تارک افسر داشتن ...

چون درخت دين به باغ شرع حيدر درنشاند

باغباني زشت باشد جز که حيدر داشتن

جز کتاب‌الله و عترت، ز احمد مرسل نماند

يادگاري، کآن توان تا روز محشرداشتن ...

 اشعاري از اين دست حاکي از آن است که شاعر شيعي حکومت موجود را حکومت جور مي‌دانسته و در انتظار برپايي حکومتي بوده که بر مبناي ولايت سامان يابد. يعني اينگونه شاعران با اساس حکومت غيرشيعي مخالف بودند و به روش خود يعني مناقب‌گويي خاندان وحي و معرفي حکومت و حکومتگران الهي و بيان خصايل و فضايل و محاسن و محامد ائمه‌ي اطهار «عليهم‌السلام»، با اساس حکومت موجود مخالفت مي‌کردند و نه فقط با ستم‌ها و نابساماني‌هايي که رهاورد حکومت بود. البته اين نابساماني‌ها و ستم‌ها را نيز گه‌گاه در اشعار خود منعکس مي‌کردند.

بعد از تشکيل حکومت فراگير شيعي (صفويه) نيز انتظار اين نبود که شاعران شيعي و آييني رو در روي اين حکومت نوپاي شيعي بايستند، چرا که نفس تشکيل حکومت فراگير شيعي، با تمام نقصان‌ها و ضعف‌هاي آن يک دستاورد تاريخي بزرگ براي شيعه محسوب مي‌شد و طبيعي است که بعد از تشکيل حکومت شيعي، شاعران شيعه به حمايت از آن برخيزند. طي هشت قرن پيش از صفويه، بزرگترين موفقيت‌هاي شيعيان در دولت سازي، تشکيل حکومت‌هاي محلي در بخش‌هايي از ايران بود که اين حکومت‌هاي محلي نيز در معرض تهاجم حکومت‌هاي بزرگتر و وابسته به خلافت چندان دوام نمي‌آوردند و به سقوط کشيده مي‌شدند. با تشکيل حکومت فراگير و قدرتمند، آزادي مذهب شيعه و شيعيان در ايران تحقق يافت و همين دستاورد بعد از صدها سال، براي شاعران شيعه غنيمتي بزرگ به حساب مي‌آمد که مي‌توانستند بي‌هراس از دار و تيغ و تهمت و تکفير و زنجير و زندان براي اهل‌بيت«عليهم‌السلام» شعر بسرايند.

در دوره‌ي صفويه حتي شاعران بزرگ تاريخ ادبيات ايران مانند صائب تبريزي، حزين لاهيجي، فياض لاهيجي، محتشم کاشاني و ديگران حامي حکومت بودند. اغلب اين شاعران در مدح شاهان و حاکمان صفوي شعر سروده‌اند. اين روند حمايت از حکومت، به صورت کلي از صفويه تا قاجار ادامه داشت. اين سخن به معناي نفي نارضايتي‌ها از حکومت و کاستي‌ها و ستمگري‌هاي حاکمان يا به معناي سکوت شاعران در برابر جور و ظلم حاکمان شيعي و کجروي‌هاي آنها در اين دوره‌ها نيست، چه بسا شاعراني که در بيان ستم‌هاي حاکمي ظالم شعر سروده‌اند يا اوضاع زمان را تيره و تار ترسيم کرده‌اند. در اين دوره‌ها که ايران همواره در معرض تهاجم و اشغالگري‌هاي ترکان عثماني و روسيه‌ي تزاري و مهاجمان ديگر بوده، و اساس حکومت و کشور شيعه در خطر قرار داشته‌است، انديشه‌ي مبارزه با حکومت و تلاش براي سقوط و تغيير آن، يک انديشه‌ي داخلي و ايراني و شيعي نبود و شاعران و خاصه شاعران آييني نيز في‌الجمله عليه حکومت شعر نمي‌سرودند، بلکه در مواقعي که کشور آماج تهاجم دشمن خارجي و اشغالگر قرار مي‌گرفت، با سلاح شعر به مصاف مهاجمان و اشغالگران مي‌شتافتند، چنان که در ماجراي تهاجم روس و جنگ‌هاي روس - ايران و جدايي قفقاز، جرياني از شعر عليه اشغالگري شکل گرفت.

اينکه انديشه‌ي مبارزه با حکومت و تغيير آن، از صفويه تا قاجار، انديشه‌ي ايراني نبوده‌است، واقعيتي مبرهن است که علل خاص خود را دارد. وقتي چنين انديشه‌اي در ايران نبوده‌است، يعني شاعران يا اغلب شاعران نيز چنين انديشه‌اي نداشتند و طبيعي است که در آن دوره‌ها جرياني از شعر ضدّ حکومت‌ها شکل نگرفته‌است.

درست است که نبود انديشه‌ي مبارزه با حکومت و تغيير آن از صفويه تا قاجار در ميان ملت ايران را نمي‌توان به معناي رضايت کامل يا حتي رضايت نسبي مردم يا جامعه‌ي شعرا از حکومت‌ها تفسير کرد، ولي حداقل مي‌توان بدين باور رسيد که مردم، حکومت جايگزين بهتري از حکومت‌هاي موجود در دسترس نداشته‌اند. چنان که روشن است، سقوط حکومت صفوي با توطئه و حمله‌ي خارجي، البته با زمينه‌ي ضعف و سستي خودِ حکومت صورت گرفت. سقوط حکومت نادري نيز در سايه جنگ‌هاي خارجي و داخلي و نه قيام مردمي  اتفاق افتاد. زنديه نيز در جنگ‌هاي داخلي به معرض سقوط رانده‌شد. در زمان قاجاريه نيز اگر حکومت شورش‌هاي داخلي مانند فتنه‌ي بابي‌گري را تجربه کرده، با دخالت کشورهاي استعماري بوده‌است. در همين دوره اگر نافرماني‌ها و قيام‌هاي مردمي مانند نهضت تنباکو به وقوع پيوسته، عليه اساس حکومت نبوده، بلکه هدف از آن مقابله با نفوذ گسترده‌تر انگليس در ايران و پيشگيري از اشغال کشور و اصلاح حکومت بوده است.

اگر چه با توجه به شکل‌گيري نهضت مشروطه، برخي سقوط قاجاريه را به مردم نسبت داده‌اند، و البته نارضايتي مردم از شاهان بي‌کفايت قاجار با وقوع رخدادهايي مانند قيام مردم تهران در اعتراض به پيامدهاي قراردادهاي ننگين گلستان و ترکمانچاي و کشتن گريبايدوف سفير روسيه در تهران(1829 ميلادي،نخستين سالگرد عهدنامه‌ي ترکمانچاي) و نهضت تنباکو(1270 شمسي) روشن بود، ولي آگاهان و محققان بصير نيک مي‌دانند، مشروطيتي که منجر به سقوط قاجاريه و برآمدن حکومت استبدادي و وابسته و بدتر از قاجار يعني حکومت پهلوي‌ها شد، با دخالت کشورهاي اجنبي مانند انگليس و روس و جريان‌هاي به اصطلاح اصلاح‌طلب و انقلابي قفقاز و عثماني و سازمان جهاني فراماسونري به سرانجام رسيد. يعني رهبري نهضت توسط علماي بزرگ، نه با هدف براندازي حکومت که با هدف اصلاح آن در راستاي محدود ساختن قدرت نامحدود شاه و تحقق عدالت بوده‌است.

با برآمدن رضاخان، نگرش سياسي در جامعه‌ي ايراني به حکومت آرام آرام تغيير يافت و بخصوص بعد از ماجراي کشف حجاب و تلاش حکومت براي برانداختن حوزه‌هاي علميه و مظاهر شيعي و ممنوعيت عزاداري براي سيدالشهداء«عليه‌السلام» و کشف حجاب، مسئله‌ي تغيير حکومت به تدريج در انديشه‌ي ايراني شکل گرفت و عاقبت در قالب نهضت شيعي به رهبري امام خميني«قدس‌ سرّه» عينيت يافت. پيش از قيام خرداد 1342 نيز نارضايتي‌ها از اقدامات ضدّ اسلامي حکومت در بين نخبگان دين‌گرا و بخصوص جريان شاعران آييني هويدا شده‌بود و شاعران آييني آذربايجان با سرودن اشعار معترضانه درباره‌ي کشف حجاب و ديگر اقدامات ضدّ اسلامي حکومت، نارضايتي و مخالفت خود را با حکومت روشن مي‌ساختند.