رقابت ژئوپليتيکي و نفوذ روسيه در اروپا؛ از شرق تا غرب

به گزارش تسنيم، نفوذ روسيه در اروپا از دو بُعد سنتي و نوين قابل‌تحليل است: اروپاي شرقي به‌عنوان حوزه نفوذ تاريخي روسيه و اروپاي غربي که از منظر اقتصادي و سياسي به عرصه رقابت جديد تبديل‌شده است. با توجه به تحولات اخير، ازجمله جنگ اوکراين، تحريم‌ها و تغييرات در سياست انرژي اروپا نسبت به روسيه، ضروري است که ابزارهاي نفوذ، چالش‌ها و سناريوهاي آتي روابط روسيه و اروپا بررسي شوند.

 ابزارها و راهبردهاي نفوذ روسيه در اروپا

 الف) نفوذ اقتصادي و انرژي؛ انرژي همواره يکي از مهم‌ترين ابزارهاي نفوذ روسيه در اروپا بوده است. تا سال 2021، حدود 40 درصد گاز مصرفي اروپا از روسيه تأمين مي‌شده است. پروژه‌هايي مانند «نورد استريم 1 و 2» به‌طور خاص وابستگي آلمان و اروپاي غربي را به گاز روسيه افزايش داد. با اين‌ حال، پس از جنگ اوکراين در سال 2022 و اعمال تحريم‌هاي شديد عليه روسيه، اروپا با سرعت به دنبال کاهش وابستگي خود به گاز روسيه بوده است.

بر اساس گزارش کميسيون اروپا در سال 2023، واردات گاز روسيه به اروپا از 40 درصد به حدود 15 درصد کاهش‌ يافته است. واردات گاز مايع (LNG) از کشورهاي ديگر مانند آمريکا و قطر افزايش چشم‌گيري داشته است. اين تحول يک شکست مهم براي راهبرد اقتصادي روسيه در نفوذ به اروپاست و در عين‌ حال، مسکو را مجبور به تقويت روابط تجاري با کشورهاي غير غربي، از جمله چين و هند کرده است.

 ب) ابزارهاي سياسي و ديپلماتيک؛ روسيه با اقبال احزاب راست‌گرا و عوام‌گرا در اروپا مواجه است و از اين رو بر سياست داخلي اين کشورها صاحب نفوذ است. براي مثال، در مجارستان و صربستان، دولت‌ها رويکرد ملايم‌تري در قبال روسيه داشته‌اند و روابط دوجانبه خود را با مسکو حفظ کرده‌اند. اين استراتژي باعث ايجاد شکاف در سياست واحد اتحاديه اروپا در برابر روسيه شده است.

ج) قدرت‌نمايي نظامي و امنيتي؛ از منظر نظامي، روسيه همواره از قدرت سخت براي تثبيت جايگاه خود در برابر غرب استفاده کرده است. مانورهاي نظامي در مرزهاي اروپا، استقرار موشک‌هاي اسکندر در کالينينگراد و تحرکات در کشورهاي حوزه بالتيک، به‌عنوان ابزاري براي بازدارندگي ناتو و فشار بر اروپا عمل کرده است.

 د) قدرت نرم و رسانه‌اي؛ روسيه از رسانه‌هاي خود مانند راشا تودي (RT) و اسپوتنيک براي شکل‌دهي به افکار عمومي در اروپا استفاده مي‌کند. هدف اين رسانه‌ها روشنگري و زير سؤال بردن روايت‌هاي غربي و تضعيف اعتماد به اتحاديه اروپا و ناتو است.

تفاوت نفوذ روسيه در اروپاي شرقي و غربي

 الف) اروپاي شرقي؛ اين منطقه به دليل نزديکي جغرافيايي و سابقه تاريخي، همواره به‌عنوان حوزه نفوذ سنتي روسيه شناخته‌ شده است. بسياري از کشورهاي اين منطقه مانند اوکراين، بلاروس و مولداوي در مرکز رقابت ميان روسيه و غرب قرار دارند. بحران اوکراين و الحاق کريمه در سال 2014 نمونه‌اي آشکار از اين رقابت ژئوپليتيکي است.

ب) اروپاي غربي؛ عرصه رقابت نوين اروپاي غربي وابستگي کمتري به روسيه دارد، اما تا پيش از جنگ اوکراين، روابط تجاري و انرژي مهمي با اين کشور برقرار کرده بود. براي مثال، آلمان به‌عنوان اقتصاد برتر اروپا به‌شدت به گاز روسيه وابسته بود اما از سال 2022 اين وابستگي به‌شدت کاهش‌يافته است. هم‌زمان، کشورهاي اروپاي غربي به‌ويژه فرانسه و آلمان تلاش مي‌کنند ميان بازدارندگي در برابر روسيه و حفظ برخي روابط اقتصادي تعادل برقرار کنند.

 چالش‌هاي روسيه در نفوذ به اروپا

الف) تحريم‌هاي اقتصادي؛ تحريم‌هاي گسترده اروپا عليه روسيه، از جمله محدوديت‌هاي مالي و ممنوعيت واردات نفت و گاز، تأثير قابل‌توجهي بر اقتصاد روسيه گذاشته است.

ب) کاهش وابستگي انرژي؛ کاهش سريع وابستگي اروپا به انرژي روسيه، يکي از مهم‌ترين چالش‌هاي روسيه در حفظ نفوذ اقتصادي خود است.

ج) مقاومت سياسي اروپا؛ کشورهاي اروپاي شرقي مانند لهستان و کشورهاي بالتيک به‌شدت با نفوذ روسيه مقابله مي‌کنند. د) نقش ناتو و آمريکا؛ حضور نظامي آمريکا و گسترش ناتو در شرق اروپا، نفوذ روسيه را با محدوديت مواجه کرده است.

سناريوهاي پيش رو در روابط روسيه و اروپا

الف) سناريوي اول

سازش بر سر اوکراين و حفظ سردي روابط با پيروزي دونالد ترامپ در انتخابات رياست‌جمهوري آمريکا، سناريوي سازش ميان روسيه و غرب بر سر جنگ اوکراين محتمل‌تر خواهد شد. ترامپ پيش‌تر مواضع متفاوتي نسبت به ناتو و جنگ اوکراين اتخاذ کرده و رويکرد او مي‌تواند فشارها بر اروپا را براي توافق با روسيه افزايش دهد. با اين‌ حال، حتي در صورت سازش، روابط روسيه و اروپا در وضعيت سرد و تحريم‌هاي شديد باقي خواهد ماند.

ب) سناريوي دوم

ادامه تقابل و تشديد تحريم‌ها در اين سناريو، اروپا به سياست کاهش وابستگي به روسيه ادامه مي‌دهد و تحريم‌ها عليه مسکو تشديد مي‌شود. اين روند باعث تعميق شکاف اقتصادي و سياسي ميان دو طرف خواهد شد. روسيه در پاسخ، روابط خود را با کشورهاي غير غربي مانند چين و هند گسترش خواهد داد.

 ج) سناريوي سوم

شکاف در اتحاديه اروپا و افزايش نفوذ روسيه مي‌تواند با تقويت روابط خود با کشورهايي مانند مجارستان و صربستان و حمايت از احزاب راست‌گراي اروپايي، شکاف‌هاي داخلي در اتحاديه اروپا را تشديد کند. در اين صورت، نفوذ روسيه در بخش‌هايي از اروپا ممکن است، افزايش يابد.

 در نتيجه‌ اين‌طور به نظر مي‌رسد رقابت ژئوپليتيکي ميان روسيه و اروپا، به‌ويژه پس از جنگ اوکراين، وارد مرحله‌اي جديد شده است. اگرچه روسيه با استفاده از ابزارهايي مانند انرژي، سياست، قدرت نظامي و رسانه‌اي تلاش کرده نفوذ خود را در اروپا حفظ کند، اما کاهش وابستگي انرژي اروپا و تحريم‌هاي گسترده، چالش‌هاي بزرگي براي مسکو ايجاد کرده‌اند.

در عين‌ حال، احتمال سازش محدود در سايه تغييرات سياسي مانند بازگشت ترامپ به قدرت، مي‌تواند سناريوي جديدي را براي روابط روسيه و اروپا رقم بزند. در هر صورت، روابط اين دو بازيگر کليدي تا آينده‌اي قابل پيش‌بيني در وضعيت سرد و تنش آلود باقي خواهد ماند.