سفر دکتر پزشکيان به باکو و الزامات منافع ملي ايران

دکتر مسعود پزشکيان رئيس جمهور کشورمان قرار است بزودي براي ديدار رسمي دوجانبه عازم باکو پايتخت جمهوري آذربايجان شود. عليرغم مخالفت هاي گسترده در سطح افکار عمومي و فضاي نخبگاني کشور با سفر رئيس جمهور به جمهوري آذربايجان که منبعث از اجماع عمومي و تاريخي ايرانيان در اعتراض به استمرار رويکردهاي ضدايراني دولتمردان باکوست، از ديد موافقان، انتظار مي رود اين سفر منجر به گشايشي در روابط پرتنش جمهوري آذربايجان، اين «همسايه خانه زاد» با ايران گردد.

  مناسبات ايران و جمهوري آذربايجان پس از سه دهه مملو از امتيازدهي هاي يک طرفه تهران به اين کشور در عرصه هاي سياسي، نظامي، اقتصادي، ترانزيتي و بشردوستانه و سکوت در قبال نفرت پراکني رسمي باکو در کتب درسي و مراکز آموزشي عليه ايران و تشيع، پس از پروژه جنگ دوم قراباغ (1399) بشدت به سردي گراييد. به دليل آنکه عليرغم تلاش لابي نفوذي جمهوري آذربايجان در ايران موسوم به «حلقه خاويار»، مشخص شد که هدف اصلي طراحان جنگ دوم قراباغ، ايجاد تغييرات مرزي و ژئوپليتيکي در قالب ايجاد کريدور جعلي زنگزور به عنوان رکن اصلي ايجاد باصطلاح جهان ترک در قالب نظم آنگلوساکسوني و با هدف تشديد محاصره و زمينه سازي براي تجزيه ايران است. متعاقب اين روند، حمله يک فرد داراي سوابق  حضور در باکو با احتمال ارتباط گيري امنيتي و همچنين پرونده بيماري رواني، در حمله به سفارت جمهوري آذربايجان در  7 بهمن 1401 و تعطيلي آن سفارت و همزمان گشايش سفارت  جمهوري آذربايجان در اراضي اشغالي، پازل هاي باکو را براي تخريب حداکثري مناسبات با تهران در قالب خواسته هاي محور لندني - صهيوني تکميل کرد.

پس از روي کارآمدن دکتر پزشکيان در ايران، رسانه هاي دولتي باکو تلاش کردن از دريچه سياست هاي قومي، اقدامات تحريک آميز در ايران را افزايش دهند؛ موضوعي که در انجام نشدن سفر احتمالي رئيس جمهور به باکو براي شرکت در کنفرانس بين المللي تغييرات آب و هوايي در سال گذشته تاثير داشت.

اگرچه در حال حاضر و با توجه به تبعات تحولات دو سال اخير از جمله نسل کشي غزه، حملات رژيم صهيونيستي به ايران و سقوط بالگرد رئيس جمهور شهيد و عدم شرکت رئيس جمهور آذربايجان در مراسم تشييع ايشان، دهها دليل بر انجام نشدن چنين سفري وجود دارد اما واقعيت اين است که پيوند تاريخي، تمدني، مذهبي و نژادي مردم عزيز جمهوري آذربايجان با ايران ناگسستني است؛ و ارتباط با آن سامان و ابراز توجه تهران به مردمان آن کشور،  فارغ از گرايش حاکمان يکي از راهبردهاي تاريخي است که امروزه سياست همسايگي دولت نيز اهميت آن را دوچندان مي کند.

با توجه به دلايل متعدد داخلي و منطقه اي، افکار عمومي کشور با حساسيت، کم و کيف سفر رئيس جمهور به جمهوري آذربايجان را از منظر پيگيري الزامات منافع ملي ايران دنبال مي کنند. در اين خصوص ده نکته تبييني قابل طرح است:  

اول، به اذعان انديشکده هاي اروپايي جمهوري آذربايجان طي دو سال اخير يعني همزمان با نسل کشي غزه پوياترين و گسترده‌ترين روابط را با رژيم صهيونيستي به ويژه در ميان کشورهاي اسلامي داشته است و از محکوميت نسل کشي غزه و تجاوز نظامي رژيم صهيونيستي به لبنان خودداري کرده است. جمهوري آذربايجان در حال حاضر بيش از 60 درصد نفت مورد نياز رژيم صهيونيستي و سوخت ارتش اين کشور را تامين مي‌کند. علي رغم تاکيد مقام معظم رهبري مبني بر ضرورت قطع ارسال ارزاق و انرژي به رژيم صهيونيستي و علي رغم درخواست‌ها منطقه‌اي و جهاني، دولت باکو نه تنها حاضر به قطع ارسال نفت از خط لوله باکو تفليس جيحان نشده است بلکه بر اساس آمارهاي رسمي ارسال نفت و سوخت افزايش يافته که خيانت جمهوري آذربايجان به فلسطين مي‌باشد. علاوه بر مساله آرمان فلسطين، قراين و اخبار مستند در خصوص حضور نظامي رژيم صهيونيستي در جمهوري آذربايجان ازجمله تاسيس مرکز امنيت سايبري، مراکز شنود و جاسوسي و تبديل آن به پايگاه منطقه اي صهيونيسم عليه ايران وجود دارد؛ اعلام سفر آتي بنيامين نتانياهو نخست وزير رژيم صهيونيستي به باکو، همزمان با اعلام خبر سفر رئيس جمهور ايران حاکي از تلاش طرف مقابل براي بازنمايي همين نفوذ در باکو است. از آنجا که جمهوري آذربايجان، در کنار رژيم تل آويو علاوه بر اقدامات سيستماتيک براي تشيع زدايي، با ايرانيت و ميراث تمدني ايران نيز سرِ ستيز دارد؛ بنابراين اجماع بي سابقه اي در افکار عمومي ايران، براي اتمام حجت با اين کشور وجود دارد.

دوم، انتظار مي رود سفر رئيس جمهور به باکو از لحاظ اقتصادي دستاوردهايي براي کشور داشته باشد. علي رغم بيش از سه دهه حمايت‌هاي گسترده و برادرانه ايران از تماميت ارضي جمهوري آذربايجان و کمک‌هاي مستمر نظامي، اقتصادي، ترانزيتي و بشردوستانه، در حال حاضر امتياز بازسازي مناطق آزاد شده جمهوري آذربايجان انحصارا در اختيار ترکيه، رژيم صهيونيستي و محافل دولتي باکو است. دولت باکو عليرغم وعده هاي سرخرمن به ايران در پنج سال اخير که گهگاه از زبان اعضاي «حلقه خاويار» نيز به کرات تکرار مي شد، حتي به يک شرکت خصوصي ايران در اين خصوص اجازه فعاليت نداده است. حال آنکه آزادي اين اراضي مديون همراهي ايران مي باشد. ايجاد فضاي حضور براي شرکت هاي صهيونيستي و ترکيه اي در طول مرزهاي ايران در اين مناطق همزمان با تغيير بافت مذهبي و ميراث فرهنگي اين مناطق حاکي از تداوم رويکرد ضد ايراني باکو عليه ايران است.  سفر رئيس جمهور به باکو بدون دستاورد عملي در اين خصوص از منظر افکار عمومي سفري نمايشي خواهد بود .

سوم، با توجه به فرايند اجرايي «راهگذر ارس» ميان جمهوري اذربايجان و جمهوري خودمختار نخجوان از در ايران از منطقه آق بند اهميت دارد در اين سفر عزم جدي ايران براي اجرايي کردن اين پروژه در هر بخش  جاده اي و ريلي و ضرورت توقف سياست باکو براي استفاده از آن به عنوان اهرم فشار رواني عليه ارمنستان يادآوري شود. اجرايي شدن اين کريدور بهانه را از باکو، براي پيگيري کريدور جعلي زنگزور از بين مي‌برد. در حاليکه راه اندازي آن مي تواند علاوه بر اينکه تبلوري از نمک شناسي باکو و پاسخي به سه دهه امتياز ويژه تهران براي اتصال رايگان جمهوري آذربايجان به جمهوري خودمختار نخجوان از خاک ايران باشد، مي تواند در کنار مسير گرجستان، آن را به بخشي از کريدور مياني تبديل کند و در کنار طرح تقاطع صلح ارمنستان، راه هاي مواصلاتي را به عاملي براي همگرايي و در نتيجه صلح پايدار در قفقاز تبديل نمايد.

چهارم، جمهوري آذربايجان حدود 5 سال هست که به بهانه کرونا مرز زميني با ايران را بسته است تا مراودات مردمي ميان دو کشور شکل نگيرد. رئيس جمهور محترم کشورمان مهر 1403 در ديدار با شاهين مصطفي معاون نخست وزير جمهوري آذربايجان بخوبي تاکيد کردند براي تقويت و ارتقاي امنيت، برقراري آرامش و ارتباط بين کشورها، نيازي به ديوارکشي در مرزها نيست. ادامه اين انسداد مرزي که با اعتراض ساکنان دو سوي مرز مواجه شده است، پس از سفر رئيس جمهور کشورمان، حاکي از تداوم رويکرد ايران گريزي باکو خواهد بود. اين ديدگاه وجود دارد که جمهوري آذربايجان همزمان با ايجاد تسهيلات ويژه براي سفر مردم اين کشور به فلسطين اشغالي، براي استحاله هويتي مردمان اين ديار، مانع هرگونه ارتباطات مردمي مي شود. انتظار مي رود در صورتي که باکو واقعا خواهان روابط عادي با ايران است، ضمن پايان دادن به انسداد مرز زميني ، به پلمپ تعدادي از املاک نهادهاي ايراني در باکو پايان، و نسبت به جبران خسارات به املاک و اعاده وضع به حالت سابق اقدام لازم را انجام دهد.

پنجم، جمهوري آذربايجان حدود 5 سال پيش به رغم تعهدات خود با گزاردن شروطي غيرقابل قبول از اعطاي وام 500 ميليون دلاري براي احداث دالان شمال جنوب خودداري کرد. به دليل تصويرسازيهاي «حلقه خاويار» در ايران، اين تصور خام در باکو وجود دارد که مي تواند از علاقمندي ايران به اجراي دالان شمال و جنوب به عنوان اهرم استفاده نماييد. اين در شرايطي است که ظرفيت ريلي جمهوري آذربايجان در حال حاضر حدود 2 ميليون تن هست و قبل از ارتقاء اين ظرفيت به بيش از پانزده ميليون تن، راه اندازي خط ريلي دالان شمال - جنوب توسط ايران ، کارآيي نخواهد داشت. ضمن اينکه اين ديدگاه در تهران در حال تقويت است که  عليرغم تمايل طرف روسي ، شکل‌گيري دالان شمال - جنوب از مسير جمهوري آذربايجان بدون شکل گيري کريدور ترانزيتي خليج فارس به درياي سياه از مسير ارمنستان و گرجستان به عنوان عامل توازن، به معناي ايجاد وابستگي ژئوپليتيکي براي کشور از طريق جمهوري آذربايجان مي‌باشد. گزينه‌اي که پيش از اين انديشکده هاي امنيتي آمريکايي بر ضرورت اجراي آن با استفاده از ظرفيت باکو تاکيد کرده اند.

ششم، سفر رئيس جمهور کشورمان به جمهوري آذربايجان به معناي تاييد وضعيت کنوني منطقه قراباغ کوهستاني (آرتساخ) و همچنين تاييد اقدامات دولت باکو در دستکاري در آثار تاريخي ، مذهبي و فرهنگي و هويت شيعي شهر شوشي، شهري که نماد حضور تاريخي ايران در قفقاز است، نمي باشد. در جريان جنگ سوم قره باغ در 2023، تمام ارامنه بومي ساکن قره‌باغ شامل بيش از 120 هزار ارمني از اين منطقه اخراج اجباري شدند. از منظر قواعد حقوق بين‌الملل، پاکسازي قومي در اين منطقه اتفاق افتاده است. اين پاکسازي قومي مغاير با رهنمود مقام معظم رهبري مبني بر لزوم تامين امنيت اقليت ارمني در کنار حمايت از تماميت ارضي جمهوري آذربايجان مي باشد که در فرمايشات ايشان در 17 ربيع الاول 1442 هجري (12 آبان 1399) مطرح شده بود. بنابراين ايران به اين دليل و همچنين همسو با حقوق بشر اسلامي و قواعد حقوق بين الملل و منشور سازمان ملل از حق بازگشت اقليت ارمني به قرا باغ و صيانت از حقوق مالکانه مذهبي و فرهنگي و مذهبي  آنها حمايت مي‌کند.

 هفتم، جمهوري آذربايجان علي رغم آزادي اراضي اشغالي خود، به بهانه‌هاي مختلف مانند ضرورت تغيير قانون اساسي و انحلال گروه مينسک تاکنون حاضر به انحلال امضاي معاهده صلح با ارمنستان نشده است. در عين حال در سطح دولتي کمپين توهم آميز «آذربايجان  غ ر ب ي» را در طرح ادعاي ارضي عليه ارمنستان در حال اجرا مي باشد . باکو نمي خواهد با امضاي معاهده صلح و در نتيجه شناسايي تماميت ارضي ارمنستان در عمل از پيگيري پروژه جاه طلبانه کريدور جعلي زنگ زور خودداري کند. اين در شرايطي است که خطوط قرمز ايران مبني بر مخالفت با تغييرات ژئوپليتيکي و مرزي تغيير ناپذير است و برگزاري رزمايش مشترک با ارمنستان در منطقه مرزي به فاصله اندکي قبل از سفر رئيس جمهور، پيام روشني دارد.

هشتم، سفر رئيس جمهور کشورمان به جمهوري آذربايجان فرصت مهمي براي باکواست که با کنار گذاشتن طرح جاه طلبانه انتقال گاز ترکمنستان و قزاقستان از مسير جمهوري آذربايجان به اروپا، در خصوص انتقال گاز اين کشورها به ويژه ترکمنستان از ايران از طريق روش سوآپ به جمهوري آذربايجان و از آنجا به اروپا، بنيان يک روابط سودمندانه دوجانبه و منطقه اي را پايه گذاري نمايد. انتظار جمهوري آذربايجان براي تصويب کنوانسيون رژيم حقوقي درياي کاسپين در مجلس شوراي اسلامي ايران عبث است؛ به دليل آنکه ايران تنها کشور ساحلي کاسپين است که استخراج نفت در اين دريا ندارد اما بيشترين آلودگي نفتي را مي‌برد .به همين دليل تا زمان حذف آن بند از کنوانسيون که بر احداث خطوط لوله در بستر درياي زلزله خيز کاسپين تاکيد مي کند و همچنين تا زمان نهايي شدن سهم 20 درصدي کشور در اين دريا، ايران از تصويب اين کنوانسيون در مجلس شوراي اسلامي خودداري خواهد کرد. بنابراين به اين دليل حقوقي، احداث خط لوله از ترکمنستان و قزاقستان از بستر درياي کاسپين به جمهوري آذربايجان براي انتقال به اروپا ممکن نيست و عليرغم وعده هاي لابي قومي و حلقه خاويار، منافع جمهوري آذربايجان در همکاري با ايران براي سوآپ گاز ترکمنستان مي باشد.

نهم، يکي از علل افزايش نگاه منفي به دولت باکو در نزد ايرانيان خصوصا در يک دهه اخير ، به مسايل هويتي برمي گردد. در سال‌هاي اخير در کنار سياست ايران زدايي، باکو به صورت سيستماتيک مقابله با تشيع و همچنين با اقليت هاي قومي ايراني مانند تالشان و تات‌ها در جمهوري آذربايجان را پيگيري مي کند. برغم درخواست ايران، تاکنون باکو حاضر به حذف محتواهاي جعلي و ضد ايراني از کتب درسي اين کشور نشده است. در عين حال محافل باکو اکنون نيز براي سوء استفاده هاي قومي از سفر رئيس جمهور ايران، تدارک ديده اند؛ اما آينه تاريخي 170 سال سياست هويت ستيزي تزاريسم و شوروي در مقابل ديدگان دولتمردان باکواست؛ هيچ نيروي قادر به تغيير هويت ايراني و اسلامي آران تاريخي نيست و صيانت از هويت اين منطقه در نزد ايرانيان نيز يک رسالت تاريخي مي باشد.  

 دهم، با توجه به کاهش حقابه ايران و جمهوري آذربايجان از رودخانه مشترک ارس به دليل سدسازي‌هاي ترکيه از جمله آبگيري سد کاراکورت و تاثيرات منفي سدسازيهاي غيرمتعارف بر پروژه‌هاي مشترک دو کشور از جمله سد خداآفرين، انتظار مي رود پس از اين سفر هماهنگي بين تهران و باکو براي مطالبه از ترکيه براي رعايت قواعد الزام آور در بهره برداري از رودخانه هاي بين المللي از جمله اصل ممنوعيت استفاده زيانبار از محيط زيست و اصل استفاده معقول و منصفانه از رودخانه هاي مشترک افزايش يابد تا حقآبه هاي شهري، صنعتي، کشاوري و زيست محيطي ايران و جمهوري آذربايجان در ارس نقض نشوند.