دالان‌هاي ژئوپوليتيکي از آذربايجان تا رژيم صهيونيستي

انتخاب باکو، پايتخت جمهوري آذربايجان، به عنوان محل مذاکرات ترکيه‌اي-اسرائيلي و سپس سوري-اسرائيلي، صرفاً انتخاب يک هتل مناسب براي ميزباني مذاکرات نبود. پاريس پيش‌تر مکاني شيک‌تر و جذاب‌تر را براي جلسه مذاکرات هفته گذشته فراهم کرده بود؛ جلسه‌اي که در آن «اسعد شيباني»، وزير خارجه دولت جديد در دمشق، به همراه معاون اول خود «احمد الشرع»، و «وزير امور راهبردي» در دولت بنيامين نتانياهو به همراه معاونش «رون ديرمر» حضور داشتند؛ اين دو امروز در باکو ديدار مي‌کنند.

از نگاه راهبردي، ديپلماتيک و اطلاعاتي، جمهوري آذربايجان نقطه تلاقي قابل اعتمادي براي آمريکا، ترکيه و اسرائيل به شمار مي‌رود؛ همان طرف‌هايي که به طور مستقيم با وضعيت جديد سوريه مرتبط هستند. اين در حالي است که اين انتخاب به معناي به حاشيه‌ راندن عربستان سعودي و کشورهاي خليج فارس در شکل‌دهي به آينده سوريه است.

در حالي که قطر از نظر جغرافياي سياسي و فرهنگي به فضاي خليج فارس نزديک‌تر است، و ديرمر و شيباني هم با هتل‌هاي آن آشنايي دارند، افزون بر آنکه پايگاه آمريکايي در چند صد متري لوکس‌ترين اين هتل‌ها قرار دارد. اما قطر مکان مناسبي براي بررسي راه‌هاي تقويت مواجهه آمريکايي-اسرائيلي با ايران نيست، در حالي که بهره‌برداري جغرافيايي از آذربايجان امکان‌پذير است، همان‌گونه که جنگ اخير نشان داد. قطر تنها مي‌تواند از طريق پايگاه آمريکايي براي فرماندهي عمليات‌ها نقش ايفا کند، ولي فضاي مانور محدودي دارد. به نظر مي‌رسد مذاکرات در محور اصلي خود در حال بررسي بهره‌برداري از سوريه به عنوان فرصتي جغرافيايي و امنيتي براي اين رويارويي با ايران و حزب‌الله باشد؛ موضوعي که ترکيه نمي‌تواند آشکارا از آن حمايت کند و قطر نيز نمي‌تواند آن را بپذيرد. در حالي که آذربايجان در اين مسير جايگاه قابل توجهي براي خود تثبيت کرده است.

گذرگاه داوود و مناطق نفوذ جديد اسرائيل

هنگامي که اسرائيل به جنوب سوريه نفوذ کرد، اصطلاحي جديد در جغرافياي سياسي و نظامي پديد آمد: «گذرگاه داوود». اين پروژه اسرائيلي در پي آن است که جنوب و شمال سوريه را از طريق حرکت در امتداد مرزهاي سوريه-عراق به هم متصل کرده و منطقه‌اي تحت نفوذ اسرائيل ايجاد کند. اين منطقه بر دو محيط اجتماعي-سياسي متکي خواهد بود که اسرائيل تلاش دارد آن‌ها را به عمق نفوذ خود بدل سازد، تحت عنوان «حفاظت از خطراتي» که از سوي نهادهاي امنيتي و نظامي دولت جديد سوريه متوجه آن
است.

اما اين پروژه، پرسشي جدي را مطرح مي‌کند: مذاکره سوري-اسرائيلي در اين زمينه بر سر چيست؟ چراکه هر دولتي در سوريه، حتي اگر با اسرائيل هم‌پيمان باشد، نمي‌تواند به‌طور رسمي با تجزيه شمال و جنوب سوريه به مناطق نفوذ اسرائيل موافقت کند.

پيشنهاد اسرائيلي: دوره‌اي انتقالي براي اعتمادسازي

اسرائيلي‌ها راه‌حلي براي اين معضل پيشنهاد کرده‌اند که تلاش دارند دولت سوريه را براي پذيرش و تبليغ آن قانع سازند. اين راه‌حل، سخن گفتن از يک مرحله انتقالي به مدت پنج سال تحت عنوان «اعتمادسازي» است. در اين دوره، بحث در مورد آينده بلندي‌هاي جولان اشغالي و توافق جدايي نيروها به تعويق مي‌افتد. دولت سوريه فعلي در اين دوره بايد بپذيرد که ترتيبات امنيتي اسرائيلي در جنوب و نيز در خط مرزي سوريه و عراق برقرار باشد، جايي که نيروهاي آمريکايي مستقر هستند. اين ترتيبات، افزون بر آن‌که «پل اعتماد» به شمار مي‌آيد، همکاري امنيتي در مقابله با تهديدات عراق و ايران از آن سوي مرز نيز تلقي مي‌شود.

اين مسير زميني اسرائيل که به مرزهاي ترکيه مي‌رسد، با مسير زميني ديگري ميان آذربايجان و ترکيه تلاقي پيدا مي‌کند که تلاش مي‌شود آن را به‌عنوان يک واقعيت تحميلي، به ايران و روسيه تحميل کنند، و آن را به‌عنوان «دوره‌اي آزمايشي پنج‌ساله» معرفي نمايند.

زنگزور و اتصال ژئوپوليتيکي اسرائيل به مرزهاي ايران

ارمنستان در اين ميان به‌مثابه مانعي جغرافيايي ميان ترکيه و آذربايجان از يک‌سو، و نيز دالاني ژئوپوليتيکي و راهبردي ميان ايران و روسيه از سوي ديگر ايفاي نقش مي‌کند. ارمنستان ايران را به روسيه و بالعکس، روسيه را به هند و پاکستان متصل مي‌سازد. اما ارمنستان آذربايجان را به دو بخش جداگانه تقسيم مي‌کند: بخشي در شرق ارمنستان که بيشتر مساحت آذربايجان را در بر مي‌گيرد، و بخش ديگر در جنوب غربي ارمنستان که شامل ولايت نخجوان است.

در اين زمينه، طرح «گذرگاه زنگزور» با عرضي بين 5 تا 10 کيلومتر در خاک ارمنستان، براي اتصال دو بخش آذربايجان پيش مي‌رود، اما در واقع هدف اصلي آن، قطع ارتباط ايران و روسيه از طريق ارمنستان و متصل کردن ترکيه به آذربايجان است. اين ممر در گذشته چندين بار مطرح شده بود، اما اخيراً به‌شدت در حال پيگيري است. در دو ماه گذشته، تحرکات فشرده‌اي براي فعال‌سازي اين ممر به طول 50 کيلومتر در استان سيونيک ارمنستان صورت گرفته است.

مداخلات آمريکايي و سناريوي اتصال اسرائيل به مرز ايران

آنچه جالب توجه است، ورود مجدد «توماس باراک»، فرستاده ويژه آمريکا در امور سوريه و لبنان و نيز سفير سابق اين کشور در آنکارا، به صحنه پيشنهادات مذاکراتي پيرامون اين گذرگاه است. او پيشنهاد داده که اين گذرگاه به مدت صد سال اجاره داده شود و آن را به‌عنوان يک راه‌حل اقتصادي مطرح کرده است. باراک همان شخصي است که در حال حاضر مذاکرات سوري-اسرائيلي در باکو را نيز هدايت مي‌کند.

در نهايت، پيوند دادن دو گذرگاه داوود و زنگزور از طريق ترکيه، راهي زميني را براي اسرائيل به‌سوي آذربايجان فراهم مي‌سازد، و به‌عبارت روشن‌تر، اسرائيل را مستقيماً به مرزهاي ايران مي‌رساند!