خروج 45 ميليارد دلار‌سرمايه‌ انساني فقط در 4 سال

گزارش اقتصاد 24 نوشت: در حالي اين روزها به دفعات در موضوع مهاجرت دانشگاهيان و نيرو‌هاي متخصص و فني و افراد کاردان تکرار و فرياد زده مي‌شود که به نظر مي‌رسد به موضوعي کاملا تکراري و دستمالي شده تبديل شده باشد و حتي نگران کننده اين است که مساله تکرار موضوعي به اين درجه از اهميت در نهايت به عادي شدن آن در ميان افکار عمومي منجر شود، اما موضوع مهم اين است که همچنان بحراني جدي درباره هزينه‌هاي سنگين خروج اين نيرو‌هاي متخصص و کارآمد که به طور عاميانه از آنان به عنوان نخبه نام برده مي‌شود، بر روي دوش سنگيني خواهد کرد.

کما اينکه اگر روزگاري بايد نگران خروج تحصيل کردگان دانشگاهي از کشور مي‌بوديم حالا بسياري از نيرو‌هاي فني و متخصصان تجربي نيز در حال بستن کوله بار سفر از کشور هستند.

اخطاري که در سال 1392 شنيده نشد

شايد جالب باشد بدانيد نخستين اخطار جدي درباره خروج نخبگان از کشور حدود يک دهه پيش و توسط وزير علوم وقت بود که داده شد. رضا فرجي‌دانا، وزير علوم وقت در دولت حسن روحاني در دي ماه سال 1392 گفته بود که اگر آمار جهاني در مورد خروج سالانه 150 هزار نفر از نخبگان کشور درست باشد، ايران 150 ميليارد دلار ضرر مي‌دهد، زيرا براي آموزش هر نفر يک ميليون دلار هزينه کرده است.

رضا فرجي دانا که بسياري از کارشناسان وي را يکي از نخبگان ايران و از شايسته‌ترين وزراي علوم کشور مي‌دانند، در جريان همايشي در تهران در دي ماه سال 1392، گفته بود «تربيت يک نخبه براي ايران با محاسبات دهه 70 شمسي يک ميليون دلار هزينه دارد.»

رضا فرجي‌دانا روز 17 دي ماه سال 1392 در مراسم تجليل از هجدهمين دوره المپياد علمي کشور گفته بود: «بودجه امسال وزارتخانه ما 192 هزار ميليارد تومان (حدود 70 ميليون دلار) است و اين در حالي است که 150 ميليارد دلار به دنيا کمک مي‌کنيم.»

وزير وقت علوم، البته در آن زمان فرار مغز‌ها را بزرگ‌ترين خسارت کشور‌هاي در حال توسعه خواند و اضافه کرده بود: «بايد ديد نخبگاني که براي کسب دانش روز دنيا به خارج رفته‌اند اگر شرايط براي برگشت آن‌ها فراهم نبود کشور چه خسارتي را تحمل خواهد کرد.»

به گفته فرجي دانا، وزارت علوم تلاش داشت با همکاري معاونت علمي و فناوري رئيس‌جمهور «به فکر تدوين برنامه‌ريزي سيستماتيک براي هموار کردن مسير بازگشت نخبگان خارج از کشور» باشد. او در اين زمينه از تلاش‌هاي چين براي بازگرداندن نخبگان خود از آمريکا ياد کرد و گفته بود که اين کشور با «سه يا چهار برابر کردن پيشنهاد‌هاي کاري» توانسته در اين راه موفق باشد در حالي‌که ايران «فقط نظاره‌گر خروج نخبان از کشور» است.

اما عمر وزارت رضا فرجي دانا به عنوان يکي از نخبگان ايراني، بيش از يک سال نبود و زماني که اين وزير تلاش کرد مساله بورسيه‌هاي دولتي در زمان احمدي نژاد را پيگيري کند و با توجه به ايستادگي اش بر پيگيري اين مساله توسط مجلس اصولگرايان مورد بازخواست قرار گرفت و در نهايت طرح استيضاح وي از مجلس نهم راي آورد و او ناچار به ترک وزارتخانه خود شد.

وقتي صداي خطر مهاجرت نخبگان 13 سال پيش ناديده گرفته شد

اما مساله اخطار‌هاي داده شده درباره خروج نخبگان از کشور پيش از اين نيز تکرار شده بود. روز 9 خرداد 1391 و در آخرين سال دولت احمدي نژاد آماري تکان دهنده از خروج نخبگان از کشور در روزنامه شرق منتشر شد. در اين گزارش تاکيد شده بود که از مجموع 225 دانش‌آموز ايراني که طي سال‌هاي 1372 تا 1386 در 53 المپياد جهاني شرکت کردند بيش از 140 نفر يعني معادل 2 / 62 درصد آن‌ها هم‌اکنون در يکي از دانشگاه‌هاي مطرح دنيا در آمريکا و کانادا تحصيل مي‌کنند.

آمار اين روزنامه نشان مي‌داد که در 2 / 69 درصد مدال‌آوران المپياد فيزيک، 7 / 76 درصد مدال‌آوران المپياد رياضي و 50 درصد مدال‌آوران المپياد کامپيوتر در کنار 50 درصد مدال‌آوران المپياد شيمي، خارج از مرز‌هاي جغرافيايي ايران و در دانشگاه‌ها و مراکز تحقيقاتي برتر دنيا همچون دانشگاه هاروارد، استنفورد، ام‌آي تي، کاليفرنيا، کمبريج، جان هاپکينز و پرينستون در آمريکا و دانشگاه تورنتو و سايمون فريز در کانادا مشغول تحصيل و تحقيق هستند.

اين گزارش در بخش ديگري تاکيد داشت که مبدا 94 درصد دانش‌آموزان المپيادي ايران دانشگاه صنعتي شريف و مقصد 4 / 66 آن‌ها کشور آمريکا است. در واقع اين آمار تاکيد داشت که 64 درصد دانش‌آموزان ايراني مدال‌آور المپياد طي 14 سال گذشته از ايران مهاجرت کرده‌اند و اين آمار جدا از آمار ساير نخبگان ايراني بود که برچسب حضور در المپياد‌هاي جهاني را ندارند.

اين گزارش تاکيد داشت که سرمايه دست کم 800 ميليارد دلاري ايرانيان خارج از کشور است و نوشته بود اين رقم معادل بيش از يک دهه پول فروش نفت ايران است. همچنين در گزارش ياد شده تاکيد شده بود که حدود 500 پرفسور ايراني (معادل با يک پنجم کل استادان ايراني داخل کشور) در ايالات متحده وجود دارند. هم‌چنين براساس پژوهش صورت گرفته در دانشکده علوم اجتماعي دانشگاه تهران بيش از 70 درصد دانشجويان مقطع دکتراي آن دانشگاه که موفق به دريافت مدرک دکتراي خود شده‌اند در فکر مهاجرت هستند.

نخبگاني که مي‌روند و سرمايه‌اي که دود مي‌شود

حالا و پس از گذشت بيش از يک دهه از تکرار هزار باره اين مساله که روند وضعيت اجتماعي و سياسي و فرهنگي بيش از قبل در حال تخريب نخبگان به خروج از کشور به نظر مي‌رسد روند پيش رو چنان حاد و جدي شده است که ديگر مسئولان کشور نيز نمي‌توانند نسبتبه آن بي تفاوت باشند.

اکنون نيز مي‌بينيم که شيب خروج نخبگان از کشور تند شده و همين امر موجب نگراني دولتمردان شده است. اين در حالي است که مهم‌ترين ارکان حکمراني و پيشرفت کشور نخبگان هستند، نخبگاني که شايد در سال‌هاي اخير توجه کافي به آن‌ها نشده و اين قشر با دريافت حقوق چند برابري به کشور‌هاي ديگر مي‌روند. اما حالا به نظر مي‌رسد که مجلس و دولت گام‌هايي براي نگه‌داشتن اين قشر موثر در رشد کشور برداشته‌اند؛ گام‌هايي که اگرچه لازم است، اما کافي نيست.

شهريور سال جاري نيز رييس اتاق بازرگاني تهران با اعلام خروج 45 ميليارد دلار سرمايه در 4 سال اخير، گفته است که: سال گذشته حدود 160 نخبه و متخصص قلب مهاجرت کرده اند.

اما براي درک بهتر آن چه در نيروي انساني کشور در حال وقوع است کافي است تنها به چند اظهارنظر از سوي مسئولان و اساتيد دانشگاهي در ماه‌هاي اخير توجه کنيم.

معاون علمي، فناوري و اقتصاد دانش‌بنيان رياست جمهوري اسلامي در شهريور ماه گفته بود که در سال‌هاي گذشته ايران سالانه 10 درصد از نيرو‌هاي انساني خود را از دست داده است.

هم چنين طي هفته‌هاي اخير نيز عوض حيدرپور متخصص بيهوشي و استاد دانشگاه با ارائه آمار جديدي، از مهاجرت سالانه 10 هزار کادر پزشکي از کشور خبر داده بود. وي گفته بود که «عدد و رقم‌هاي مهاجرت وحشتناک است، ما هر هفته که سراغ يکي از همکاران را مي‌گيريم با خبر مي‌شويم مهاجرت کرده است.»

اين نماينده پيشين مجلس شوراي اسلامي افزوده بود که «براي پزشکان پيامک ارسال مي‌شود که اگر 55 سال به بالا نداشته باشيد به راحتي در آلمان پذيرش مي‌شويد، پزشکي که 55 سال سن داشته باشد تقريباً 20 سال تجربه کار دارد، آن‌وقت با مهاجرت آن‌ها يک تجربه اين چنيني به راحتي گير کشور‌هاي ديگر مي‌افتد.»

حسين آخاني از اساتيد دانشگاه تهران نيز در مهرماه سال جاري خبر داده بود که 50 عضو هيات علمي در دانشگاه تهران مهاجرت کرده اند و از «نامساعد» بودن شرايط گفت.

مهاجرت در همه دسته‌ها و رسته‌ها جريان دارد

کما اينکه در آخرين آمار مرتبط با مهاجرت نيروي انساني از ايران، معاونت علمي و فناوري رئيس جمهوري اعلام کرده بود که نرخ خروج نخبگان از کشور در برخي حوزه‌ها تا دو برابر افزايش يافته است.

عجيب اينکه موج مهاجرت از ايران در حال حاضر شامل همه مشاغل و رسته‌هاي شغلي مي‌شود، اما در اين ميان مقامات دولتي به دنبال آن هستند که مهاجرت کارگران که طي سال‌هاي گذشته براي کار به کشور‌هاي اطراف از جمله عراق و قطر و ترکيه و ارمنستان مي‌روند را نتيجه دستاوردي با عنوان «ديپلماسي نيروي کار» معرفي کنند.

اين در حالي است که انديشکده هاتف در شهريور ماه سال جاري اطلاعاتي را در خصوص مهاجرت نخبگان از کشور منتشر کرده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط اين انديشکده، 80 درصد رتبه‌هاي برتر ايران در رشته‌هاي رياضي و فيزيک در سال‌هاي 1380 تا 1395 از کشور مهاجرت کرده‌اند و از اين تعداد، به‌طور متوسط 78درصد نخبگان، ديگر به کشور بازنگشته‌اند.

هاتف در بخش ديگري از اين گزارش تاکيد کرده که بين چهار گروه فعالان استارت‌آپي، پزشکان و پرستاران، اساتيد، محققان و پژوهشگران و دانشجويان و فارغ‌التحصيلان دانشگاهي بين 63 تا 71 درصد از افراد تمايل زياد يا بسيارزياد براي مهاجرت دارند.

اين گزارش همچنين تاکيد کرده که بين 56 تا 87 درصد اين گروه‌ها تمايل خود به مهاجرت را تا حد زياد حاصل از شرايط عمومي کشور مي‌دانند. داده‌هاي مرتبط با سال 97، نشان مي‌دهد که از ميان 10 رتبه برتر سال 80 رشته رياضي و فيزيک، فقط دو نفر از آن‌ها در ايران مانده‌اند. يک‌ نفر دانشيار مهندسي برق دانشگاه صنعتي شريف است و ديگري استاديار گروه مهندسي برق دانشگاه صنعتي اميرکبير. از ميان چندنفر باقيمانده پنج نفر مقيم آمريکا هستند و دو نفر مقيم کانادا.

در سال‌هاي اخير بسياري از فارغ‌التحصيلان دانشگاهي با ويزاي تحصيلي روانه کشور‌هاي ديگر شدند و رفته‌رفته با پيدا کردن شغل يا تشکيل خانواده، مهاجرت خود را دائمي کردند. اگرچه اين داده‌ها مرتبط با سال‌هاي گذشته است، اما گزارش تصويري رکنا، از جمع رتبه‌هاي برتر کنکور 1401 نشان مي‌دهد وضعيت تمايل نخبه‌ها به مهاجرت از کشور همان است که در سال‌هاي گذشته بود.

رشد و شدت گرفتن مهاجرت نخبگان در شرايطي است که آمار‌هاي پراکنده‌اي همواره درباره هزينه‌هاي خروج نخبگان از کشور منتشر مي‌شده است، اما در يک ارزيابي ساده، اگر هزينه تحصيلات و تربيت يک نيروي انساني را بين 5 تا 10 ميليون دلار در نظر بگيريم و اين رقم را ضرب در تعداد نيرو‌هاي نخبه‌اي که از کشور خارج مي‌شوند کنيم، رقمي بسيار بالا و ميليارد دلاري ثبت مي‌شود. در واقع ما با مهاجرت اين نخبگان ساليانه ميليارد‌ها دلار را در سايه خروج نيرو‌هاي انساني از دست مي‌دهيم.

بنا به گزارشي که در آذر ماه سال 1401 منتشر شد آخرين آمار مهاجران ايراني که ثبت‌شده، 65هزار نفر در سال است که رکورد تازه‌اي براي ايران است. اين آمار ظرف سال آينده و با ثبت خروجي‌هاي تازه، افزايش خواهد يافت.

طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ايران، در فاصله سال‌هاي 2010 تا 2021 به‌طور متوسط سالانه حدود 86 هزار ويزا يا اجازه اقامت غيرتوريستي براي ايرانيان در اروپا، آمريکاي شمالي، استراليا، ترکيه و ساير کشور‌هاي عضو سازمان همکاري اقتصادي و توسعه (OECD) صادر شده است.

همچنين، تعداد دانشجويان ايراني در خارج از کشور طي يکي، دو دهه گذشته روند صعودي داشته و از تراز 17 هزار دانشجو در سال 2000 ميلادي به تراز 66 هزار دانشجو در سال 2020 رسيده است.

رتبه نخست دانشجوفرستي و پزشک فرستي سهم ايران است

برهمين اساس، رتبه دانشجو فرستي ايران در بازه زماني سال‌هاي 2000 تا 2020 از رتبه 26 در جهان به رتبه 17 تغيير يافته است. آمريکا، آلمان، ترکيه، کانادا و ايتاليا به ترتيب پنج مقصد اصلي دانشجويان ايراني در دنيا هستند.

دکتر بهرام صلواتي، رئيس رصدخانه مهاجرت ايران، در مراسم رونمايي از سالنامه مهاجرتي ايران 1401، عدم ايجاد زيرساخت براي توليد، انتشار و تحليل داده‌ها در کشور را از مهم‌ترين چالش‌هاي حوزه مهاجرت اعلام کرد و گفت: اکنون 65 هزار نفر در سال از طرق و کانال‌هاي مختلف از کشور مهاجرت مي‌کنند. به گفته او، بر اساس آمار يونسکو و بانک جهاني در سال 2022، هزينه‌کرد عمومي در بخش آموزش و سلامت براي سرمايه انساني خروجي (مهاجر خروجي) 45 هزار و 59 دلار در بخش سلامت و 69 هزار و 541 دلار هزينه سه دوره آموزش ابتدايي، متوسطه و عاليه طي 23 سال زندگي فرد است؛ عددي نزديک به 120 هزار دلار در مجموع.

در عين حال، در سال 2019، در مجموع 42 هزار و 123 ايراني از طريق ويزاي کاري و تحصيلي از کشور خارج شده‌اند. هزينه تحصيل و بهداشت اين گروه در مجموع معادل دو ميليارد دلار بوده است.

طبق اطلاعات موجود، در سال 2021 ميزان درخواست پناهجويان ايراني در بريتانيا معادل 9800 نفر بوده که بالاتر از پناهجويان عراقي و افغانستاني بوده است. شيوه استفاده از امتياز ايجاد و طراحي استارت‌آپ، از روش‌هاي نوين مهاجرت و دريافت ويزا است.

به گفته صلواتي، 80 ويزا سال 2021 از سوي کانادا و 30 ويزا توسط انگلستان براي استارت‌آپ‌هاي ايراني صادر شده که اين آمار در سال 2022 به ترتيب به 30 و 14 ويزا رسيد.

همچنين طبق يک پيمايش، 9/ 24 درصد از مديران ارشد و کارآفرينان ميل به مهاجرت همراه با برنامه‌ريزي دارند که اين ميزان براي مديران مياني 42 درصد، براي کارکنان 22 درصد، براي پزشکان 3/ 16 درصد و براي دانشجويان 4/ 34 درصد است.

همچنين 6/ 15 درصد کارآفرينان و مديران ارشد مهاجر ميل به بازگشت احتمالي به کشور را دارند و اين ميزان براي مديران مياني 2/ 13 درصد، کارکنان 3/ 13 درصد، پزشکان 23 درصد و دانشجويان و فارغ‌التحصيلان 6/ 9 درصد بوده است.

رصدخانه مهاجرت ايران در عين حال گزارش کرده که در سال 2022 ميلادي، در مجموع 142 هزار و 989 ايراني در کشور‌هاي مختلف در وضعيت پناهندگي قرار داشته‌اند.

آلمان همواره يکي از مقاصد اصلي پناهندگان ايراني در سال‌هاي اخير بوده و در سال 2021 ميلادي، حدود يک‌سوم اتباع ايراني پناهنده در جهان در آلمان زندگي مي‌کرده‌اند.

همچنين در سال‌هاي 2020 و 2021 در مجموع 1661 شرکت با مشارکت اتباع ايراني در ترکيه تاسيس و در کل 22 ميليون و 190 هزار و 63 دلار براي ثبت اين شرکت‌ها هزينه شده است.

طبق تحليل يافته‌هاي سال 2018 گالوپ، ميل به بازگشت در ميان مهاجران ايراني يک درصد است که در مقايسه با ميانگين جهاني هفت درصد، فاصله قابل توجهي دارد.

ضرر خروج نخبه‌هاي ايراني سه برابر درآمد نفتي کشور شده است

اما شايد يکي از جديدترين اظهارات در اين باره را بايد سخنان رييس مرکز پژوهش‌هاي مجلس دانست که گفته است ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتي کشور است، هر کس که دلسوز ايران و انقلاب است بايد براي نگهداشت نخبگان کار کند.

دکتر بابک نگاهداري روز 2 آبان و در نشست نخبگان تحقيقات و مرجعيت علمي در محل وزارت بهداشت با اشاره به اين موضوع که بايد مجموعه زيست بومي‌هاي بيرون از مجموعه زيست بوم علوم و فناوري مورد توجه قرار گيرند، گفت: تغيير و تحول نياز به اصلاح در بينش‌ها و منش‌ها داريم. بينش‌ها و منش‌هايي که خارج از زيست بوم علم و فناوري هستند اهميت دوچندان دارند.

رئيس مرکز پژوهش‌هاي مجلس گفت: موجي مهاجرتي که رخ داده خطرناک است. ما بايد حضور نخبگان و سرمايه‌هاي انساني را در عرصه عمومي تقويت کنيم. حکمران با استاد دانشگاه فرق دارد. استاد دانشگاه امکان آزمون و خطا دارد، اما حکمران اگر خطا کند به دليل اثري که بر جامعه مي‌گذارد قابل جبران نيست.

وي تاکيد کرد: ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتي کشور است. اين ميزان ضرر بايد براي کشور مهم باشد. ما بايد براي نخبگان و سرمايه‌هاي انساني فرش قرمز پهن کنيم و هر کس که دلسوز ايران و انقلاب است بايد براي نگهداشت نخبگان کار کند.

راهکار مسئولان، گران کردن آزادي مدارک

در اين ميان، اما از راهکار‌هاي مسئولان براي جلوگيري از خروج نخبگان ايراني به جاي يافتن راهي براي بهبود شرايط اقتصادي و اجتماعي کشور تنها گران کردن آزادسازي مدارک تحصيلي بوده است. در واقع اکنون هزينه آزادسازي مدرک هم به ليست گرفتاري‌هاي افرادي که قصد مهاجرت از ايران دارند، اضافه شده است، هزينه‌هايي که از 40 ميليون تومان شروع شده و به 110 ميليون تومان هم مي‌رسد.

در همين حال مصوبه جديدي از هزينه جديد آزادسازي مدرک منتشر شده که در سربرگ اين مصوبه نام معاونت آموزشي وزارت بهداشت با تاريخ 28 شهريور سال 1402 ديده مي‌شود. هنوز اين مصوبه و هزينه‌هاي مندرج در آن به صورت رسمي تأييد نشده است. بنا بر اين مصوبه، کساني که قصد آزادسازي مدارک خود را دارند بايد 40 ميليون تومان و بالاتر از آن به دولت بپردازند تا بتوانند از ايران مهاجرت کنند.

بنابر مصوبه‌اي که در رسانه‌ها منتشر شده، با استناد به بند 5 ابلاغيه ساماندهي ايفاي تعهدات توسط مقام عالي وزارت در آبان 1401، ميزان هزينه خريد تعهد، انصراف اخراج دانشجويان در سال تحصيلي 1402-1403 براي مقاطع کارشناسي، کارشناسي ارشد، دکتري حرفه‌اي (پزشکي، دندانپزشکي و داروسازي) زير همان مبالغ شهريه تحصيلي سال 1402-1403 به شرح زير است:

ميانگين شهريه سالانه پيشنهادي دانشجويان براي سال تحصيلي جاري براي رشته تحصيلي کارشناسي و کارشناسي ارشد به ترتيب 40 ميليون تومان و 50 ميليون تومان است.

همچنين ميانگين شهريه سالانه پيشنهادي دانشجويان براي سال تحصيلي 1402-1403 در رشته تحصيلي پزشکي، دندانپزشکي و داروسازي به ترتيب 110 ميليون تومان، 120 ميليون و 110 ميليون تومان است.

اين در حالي است که اکنون دانشجويان ايراني براي مهاجرت به سراغ دانشگاه‌هايي مي‌روند که لزوما نياز به آزادسازي مدرک نداشته باشند و در نهايت حتي با توسل به ريز نمرات و يا پژوهش‌هاي انجام شده همراه با گواهي تحصيلي بتوانند مهاجرت کنند. در اين حال که راه‌هاي بسيار براي مهاجرت نخبگان هنوز وجود دارد و خوب است مسئولان کشور کمي به آنچه کرده اند بيانديشند و بدانند هزينه يک ميليون دلاري خروج هر دانشجو از کشور با اين ارقام و راهکار‌ها چاره نخواهد شد.

براي بازگشت نخبگان و جلوگيري از خروج آنان به بهبود شرايط اجتماعي و اقتصادي به صورت توامان نياز است.