خاموشي‌ها، نرفته برمي‌گردند

به گزارش شرق، به باور آنان، مجموع اين عوامل باعث مي‌شود کسري گاز شديد در فصل زمستان کار خودش را بکند و قطعي‌هاي برق را بازگرداند. هم‌زمان کميسيون انرژي مجلس نيز گزارشي تهيه کرده که نشان مي‌دهد در کنار موضوع کمبود سوخت نيروگاه‌ها، مسائل زيرساختي مانند فرسودگي تجهيزات، راندمان پايين نيروگاه‌ها، ضعف در تکميل خطوط و پست‌هاي انتقال و البته مديريت حکمراني نامناسب، وضعيت ناپايدار و به‌شدت شکننده‌اي براي صنعت برق کشور ايجاد کرده است.

بدتر اينکه در چنين شرايطي، به علت کاهش بارندگي‌ها، سهم نيروگاه‌هاي برق‌آبي نيز در توليد برق به‌شدت کاهش يافته؛ چراکه ذخيره آنان با کاهش بيش از 54درصدي مواجه بوده است.

شکاف توليد و مصرف برق تشديد شد

خاموشي‌هاي پايتخت با پايان فصل تابستان پايان يافت؛ بااين‌حال، مصطفي رجبي‌مشهدي، مديرعامل شرکت توانير، چند روز پيش بر ضرورکت استمرار برنامه‌هاي مديريت مصرف تأکيد کرد و عباس علي‌آبادي، وزير نيرو، اعلام کرده با شروع فصل پاييز، خاموشي‌ها به حداقل خواهد رسيد، اما به يک شرط.

او گفته بود: «با وجود کسري منابع و ناترازي‌هاي موجود، اقدامات مناسبي براي تأمين برق و آب انجام شده و پيش‌بيني مي‌کنيم در فصل پاييز، خاموشي‌ها به حداقل برسد؛ به شرط آنکه نيروگاه‌ها به اندازه کافي گاز و آب در اختيار داشته باشند».

از سوي ديگر، کميسيون انرژي مجلس شوراي اسلامي گزارشي درباره «بررسي خاموشي‌هاي گسترده در تابستان 1404» تهيه کرده است که در آن، ناترازي برق در تابستان سال جاري در سناريويي خوشبينانه حدود 17 هزارو 600 مگاوات، در سناريويي واقع‌بينانه حدود 22 هزارو 500 مگاوات و در سناريويي بدبينانه حدود 26 هزارو 900 مگاوات برآورد و وضعيت زيرساختي نيروگاه‌ها بررسي شده است.

کارشناسان مرکز پژوهش‌ها نوشته‌اند که ارقام کسري نشان مي‌دهد شکاف توليد و مصرف در سال جاري نسبت به سال گذشته نه‌تنها جبران نشده، بلکه تشديد نيز شده است؛ بنابراين برخي متغير‌ها فقط به صورت مقطعي مي‌توانند موجب تعديل وضعيت شوند.

براساس اين گزارش، زيرساخت نيروگاه‌ها نيز وضعيت نامطلوبي دارد. ظرفيت نامي نيروگاه‌هاي کشور در پايان سال 1403 حدود 94هزارو 579 مگاوات بوده؛ درحالي‌که ظرفيت عملي شبکه توليد فقط 81هزارو 85 مگاوات برآورد شده است. اين اختلاف معنادار که بيش از 13 هزارو 500 مگاوات است، عمدتا ناشي از فرسودگي تجهيزات، بهره‌وري پايين نيروگاه‌ها و در برخي موارد کمبود سوخت به‌ويژه در فصول سرد سال معرفي شده است.

از سوي ديگر، در سال‌هاي 1396 تا 1404 بيش از 97 درصد مساحت کشور درگير خشک‌سالي بوده است. کاهش بارندگي در سال آبي منتهي به فروردين 1404، در مقايسه با مدت مشابه سال قبل 29 درصد و نسبت به ميانگين بلندمدت 40 درصد گزارش شده است. همين امر موجب کاهش 77درصدي توليد نيروگاه‌هاي برق‌آبي نسبت به شرايط نرمال شده و نقش اين نيروگاه‌ها را در پايداري شبکه به‌شدت محدود کرده است.

در حوزه انتقال و توزيع نيز وضعيت مشابهي حاکم است. ظرفيت شبکه انتقال کشور حدود 62 هزارو 250 مگاوات برآورد شده؛ درحالي‌که بار هم‌زمان تابستان به 80 هزارو 64 مگاوات رسيده است. اين شکاف 17 هزارو 814مگاواتي بيانگر يک بحران زيرساختي جدي است. ضعف در تکميل خطوط و پست‌هاي انتقال مانع انتقال انرژي مازاد در نيمه جنوبي کشور براي جبران کمبود در نيمه شمالي شده است. به‌طور مشخص، فقط 45 درصد از خطوط انتقال مصوب و 36 درصد از پست‌هاي فوق‌توزيع به بهره‌برداري رسيده‌اند.

افزون بر اين، فرسودگي شبکه، تلفات بالا و گلوگاه‌هاي منطقه‌اي (به‌ويژه در استان‌هاي خوزستان، البرز و فارس) از عوامل اصلي قطعي‌هاي موضعي هستند. تلفات در شبکه انتقال حدود 12 درصد و در شبکه توزيع حدود 15 درصد گزارش شده که به‌مراتب بالاتر از استاندارد‌هاي جهاني است. همچنين حاشيه رزرو عملي شبکه در سال‌هاي اخير به‌شدت کاهش يافته و در تابستان 1404 به کمتر از دو درصد رسيده است؛ به اين معنا که از مدار خارج‌شدن فقط يک نيروگاه بزرگ مي‌تواند منجر به خاموشي‌هاي سراسري شود.

از نگاه کارشناسان مرکز پژوهش‌هاي مجلس، در چنين شرايطي از منظر حکمراني بخش برق نيز چالش‌هاي ساختاري همچنان پابرجاست. بسياري از شرکت‌هاي توزيع برق به دليل ضعف مالي و مديريتي قادر به نوسازي شبکه نيستند. علاوه بر اين، روند خصوصي‌سازي ناقص و انتقال مالکيت نيروگاه‌ها و شرکت‌ها به نهاد‌هاي شبه‌دولتي، بدون ايجاد نهاد مستقل تنظيم‌گر، منجر به کاهش بهره‌وري، افزايش بدهي‌ها و تشديد مشکلات مالي در صنعت برق کشور شده است.

اين گزارش و وضعيتي که فعالان بخش خصوصي صنعت برق در سال‌هاي اخير شرح دادند، نشان مي‌دهد در حالي از تابستان به پاييز مي‌رويم که نه نيروگاه‌هاي سيکل ترکيبي وضعيت مناسبي دارند و نه برق‌آبي‌ها.

آخرين وضعيت سوخت نيروگاه‌ها

بر پايه آخرين آمار رسمي منتشرشده از سوي وزارت نيرو و شرکت برق حرارتي، ايران در مجموع بيش از 140 نيروگاه فعال دارد که شامل انواع سيکل ترکيبي، گازي، بخاري، برق‌آبي، اتمي، تجديدپذير (خورشيدي و بادي) و ديزلي است. بخش عمده اين نيروگاه‌ها با سوخت‌هاي فسيلي کار مي‌کنند؛ يعني گاز طبيعي به عنوان سوخت اصلي و در مواقع کمبود يا پيک مصرف زمستان، سوخت مايع مانند گازوئيل و مازوت جايگزين آن مي‌شود.

حدود 110 تا 115 نيروگاه بزرگ (از حدود 140 نيروگاه) وابسته به گاز طبيعي هستند و تقريبا همه اين واحد‌ها امکان استفاده از سوخت مايع را نيز دارند. فقط نيروگاه‌هاي برق‌آبي، اتمي، خورشيدي و بادي فاقد مصرف سوخت فسيلي‌اند.

ذخيره مفيد در نيروگاه‌هاي برق‌آبي کل کشور از بيش از 9 هزار ميليون مترمکعب در سال آبي 1402-1403 به چهارهزارو 135 ميليون مترمکعب در سال 1403-1404 رسيده که نشان‌دهنده کاهش 54درصدي در اين ذخاير است. وزير نيرو نيز اخيرا نسبت به کاهش بارندگي‌ها اظهار نگراني کرده و گفته است: «پاييز سختي را پيش‌رو خواهيم داشت».

در نيروگاه‌هاي سيکل ترکيبي که حدود 85 درصد نيروگاه‌هاي کشور را تشکيل مي‌دهند نيز به علت کمبود گاز در فصل زمستان وضعيت معمولا مطلوب نيست. مثلا سال گذشته به گفته خود وزارت نفت، در ابتداي شهريور ذخاير نفت‌گاز نيروگاهي 43 درصد کاهش يافت و ميزان تحويل سوخت از 3.2 ميليارد ليتر به 1.2 ميليارد ليتر رسيده بود، اما امسال ذخاير سوخت نيروگاهي نسبت به سال گذشته بيش از 60 درصد افزايش يافته تا ميزان مصرف سوخت مازوت توسط نيروگاه‌ها کمتر شود.

ذخيره سوخت کفاف زمستان را نمي‌دهد

بااين‌حال، حميدرضا صالحي، نايب‌رئيس کميسيون انرژي اتاق بازرگاني، توضيح مي‌دهد: ذخيره نيروگاه‌ها براي مدت کوتاه يک‌ونيم تا دوماهه است؛ بنابراين حتي اگر با ذخيره سوخت کافي تمام ذخاير نيروگاه‌ها هم تأمين شده باشد، در حالت خوشبينانه فقط نياز کشور در پاييز را برطرف مي‌کند و در زمستان باز هم توليد برق نيروگاه‌ها به مشکل خواهد
خورد.

صالحي با بيان اينکه برخي به اشتباه توقف قطعي برق را ناشي از کاهش صادرات آن مي‌دانند، توضيح مي‌دهد: «مجموع کل قرارداد‌هاي صادراتي ما به پاکستان، عراق و افغانستان اصلا عدد بالايي نيست؛ ضمن اينکه در قرارداد‌هاي ما با اين کشورها، ذکر شده در شرايطي که ايران نياز به برق دارد، مي‌تواند صادرات را کم کند. اين حتي درباره قرارداد‌هاي گازي ما هم صدق مي‌کند و بر همين اساس هم الان گاز و برق صادراتي ما به عراق بسيار کم شده است. در نتيجه قطعي يا توقف قطعي ربطي به مسئله صادرات ندارد».

بنا بر اظهارات صالحي، از پاييز به بعد مصرف گاز افزايشي مي‌شود و درست است که عمده مصرف گاز ما خانگي است، اما مصرف گاز نيروگاه‌ها هم عدد کمي نيست و به همين دليل نيروگاه‌ها مخازني دارند که در صورت نبود گاز بتوانند از گازوئيل به عنوان سوخت دوم استفاده کنند و مجبور نباشند سراغ سوخت سوم که مازوت است و مشکلات محيط‌زيستي ايجاد مي‌کند، بروند.

او مي‌گويد: «اگر در زمستان دولت مجبور شود گازوئيل وارد کند و گازش هم به علت مصرف بالاي خانگي به نيروگاه‌ها نرسد، احتمالا در تأمين برق زمستان به مشکل مي‌خوريم».

نايب‌رئيس کميسيون انرژي اتاق توضيح مي‌دهد: در صورت تداوم سياست‌هاي و نگاه‌هاي قديمي دولت، به اين علت که مصرف شيب رشد سابق (دست‌کم شش درصد) دارد و توليد هم رشد درخور توجهي نداشته و در افزايش بهره‌وري هم موفقيتي حاصل نشده، قطعا تجارب سال‌هاي گذشته امسال هم تکرار مي‌شود.

صالحي مي‌گويد: «ذخيره سوخت مايع اتفاق خوبي است؛ چون سال گذشته اين ذخاير ما 80 درصد نسبت به سال 1402 کمتر شده بود. امسال هم شنيده‌هايي وجود داشت مبني بر اينکه گازوئيل ما صادر شده که نگراني‌هايي ايجاد کرد، ولي در مجموع ذخيره سوخت مشکلات را کمتر مي‌کند؛ چون بدون آن احتمال قطعي برق در آغاز فصل سرد هم وجود داشت.

البته به نظرم با هر مقدار ذخيره هم نمي‌توان گفت تجارب تلخ قبلي ديگر حتما تکرار نمي‌شود؛ چراکه براي مثال در زمينه بهره‌وري هيچ اقدام مؤثري براي اينکه در کشور کاهش مصرف انرژي اتفاق بيفتد، انجام نشده است».

قطعي برق برمي‌گردد

هاشم اورعي، استاد دانشگاه صنعتي شريف نيز در اظهاراتش با صالحي همسو است. او توضيح مي‌دهد که تقريبا سوخت اصلي تمام نيروگاه‌هاي ما گاز است و وقتي صحبت از سوخت مايع مي‌کنيم، به عنوان سوخت جايگزين است.

به گفته اورعي، حتي اگر همان‌طور که مسئولان مي‌گويند تمام ذخاير نيروگاه‌ها هم با سوخت مايع پر شده باشد، استفاده از مازوت يا گازوئيل چند مورد منفي دارد: اول اينکه ما ظرفيت ذخيره‌سازي محدودي داريم، دوم اينکه بهره‌وري نيروگاه‌ها وقتي از سوخت جايگزين استفاده مي‌کنيم، پايين مي‌آيد و سوم مسئله آلودگي است که ما را با محدوديت مواجه مي‌کند، به‌طوري که به محض اينکه مصرف نيروگاه‌هاي نزديک شهر‌هاي بزرگ را مي‌بريم روي سوخت جايگزين، به‌شدت آلودگي ايجاد مي‌شود، تا جايي که پارسال در آبان‌ماه رئيس‌جمهور دستور داد از سوخت جايگزين استفاده نشود.

او مي‌گويد: «از همه مهم‌تر اينکه درباره گازوئيل، ما الان تقريبا واردکننده گازوئيل شده‌ايم؛ يعني امکان تأمين گازوئيل به مقدار دلخواه به نيروگاه‌ها را نداريم. در مورد مازوت هم ارزش حرارتي مازوت اين‌قدر پايين است که از نظر لجستيک امکان تأمين مازوت از طريق جاده را براي همه نيروگاه‌ها نداريم.

در نتيجه گازوئيل و مازوت به عنوان سوخت جايگزين فقط مي‌توانند براي زمان محدود و به مقدار محدود استفاده شوند، نه اينکه ما بگوييم چند ماهي را که مثلا گاز نداريم، با گازوئيل و مازوت بگذرانيم؛ اين کاملا غيرعملي است. درباره گاز هم امسال پيش‌بيني مي‌شود کسري گازمان به‌مراتب بيشتر از سال گذشته باشد.

دو هفته پيش مديرعامل شرکت ملي گاز ايران اعلام کرد وقتي هوا سرد شود، حدود 350 ميليون مترمکعب در روز کسري گاز خواهيم داشت؛ به عبارت ديگر، عمق ناترازي گاز و کمبود گاز در زمستان در حال افزايش است؛ بنابراين با توجه به اينکه در اوج سرما 75 درصد مصرف گاز کشور خانگي است، ديگر سهم صنعت و نيروگاه‌ها به‌شدت کاهش پيدا مي‌کند.

مجموع اين عوامل باعث مي‌شود که من بگويم نه‌تنها احتمال مي‌دهم، که حتي يقين دارم در زمستان پيش‌رو ما با خاموشي مواجه هستيم، مگر اينکه زمستاني داشته باشيم که زمستان نباشد؛ يعني به طور استثنائي سرما به کشور نيايد، وگرنه در نيمه شمالي کشور به طور معمول ما دو ماه را هواي منفي داريم».

اورعي تأکيد مي‌کند که اگر چنين هوايي را مانند سال‌هاي پيش داشته باشيم، قطعا نيروگاه‌هاي ما امکان کار با سوخت مايع را نخواهند داشت و باز هم با خاموشي مواجه خواهيم بود؛ چراکه اقداماتي که منجر به حذف ناترازي‌ها شود، انجام نشده است.