حذف 325 سد در اروپا تنها در يک سال!

درخصوص اين تجربه، پائولينا لوهي؛ بوم‌شناس مؤسسه منابع طبيعي فنلاند مي‌گويد: فقط ماهي‌هاي بالغ نبودند، بلکه تعداد زيادي بچه‌ماهي هم وجود داشتند. آن‌ها قبلاً در پايين‌دست رودخانه تخم‌ريزي کرده بودند، وقتي ديدم اين محوطه پس از برداشتن سد چگونه است، اشک در چشمانم حلقه زد.

رودخانه هيتولانيوکي يکي از مسيرهاي اصلي مهاجرت ماهي سالمون آب شيرين از درياچه لادوگا در روسيه به فنلاند بود، اما بين سال‌هاي 1911 تا 1925، ساخت سه سد براي تأمين انرژي برق‌آبي، موانعي را بين سالمون‌ها و مکان تخم‌ريزي آنها ايجاد کرد. سالمون و ماهي‌هاي ديگر مانند قزل‌آلاي خال‌سرخ در سمت فنلاند رودخانه گير افتاده بودند و به‌مدت 100 سال منزوي بودند، اگرچه، امروزه با تخريب سدها آب دوباره آزادانه ميان نهرهاي پرشيب تازه‌اي که درختان بلند آن‌ها را احاطه کرده‌اند، جريان پيدا کرده است.

در سال 2021 پس از مرحله نخست تخريب سد، پنج لانه تخم‌ريزي مشاهده شد. در پاييز سال 2022، يعني يک سال بعد، تعداد بچه‌ماهي‌ها به رکورد 200 ماهي در 0.4 هکتار رسيد. وقتي در دسامبر 2023 تخريب سد ريتاکوسکي به پايان رسيد، آن‌ها به‌سمت قسمت‌هاي بالاي رودخانه و شاخه‌هاي آن راه پيدا کردند.

برچيدن سد نتيجه ده‌ها سال تلاشي بود که نه‌تنها سلامت رودخانه، بلکه شرايط اقتصادي را نيز درنظر مي‌گرفت. نتيجه‌ ارزيابي‌ها اين بود که توليد برق آنها ديگر براي صاحبان نيروگاه سودي ندارد؛ خصوصاً وقتي هزينه‌هاي نگهداري و حفاظت‌هاي زيست‌محيطي اجباري مانند ساخت گذرگاه‌هاي ماهي درنظر گرفته مي‌شد، بنابراين، سدها فروخته و تخريب شدند.

تلاش‌هاي اروپا از تلاش براي برچيدن سدها از اقدامي مشابه در ايالات متحده الهام گرفته است. نخستين تخريب سد در ايالات متحده مربوط به حذف سد ادواردز روي رودخانه کنبک در سال 1999 بود، اين سد در سال 1937 ساخته شده بود و وقتي مجوز مالک آن در سال 1997 منقضي شد، کميسيون تنظيم مقررات انرژي فدرال آن را تمديد نکرد و براي نخستين‌بار مزيت‌هاي اکولوژيکي رودخانه را در اولويت قرار داد. امروزه نزديک به 2 هزار سد از روي رودخانه‌هاي ايالات متحده برچيده شده‌اند.

اتصال رودخانه‌ها همچنين موضوع اصلي در قانون احياي طبيعت کميسيون اروپا است: در نوامبر سال 2023 کشورهاي اروپايي به توافق موقتي دست يافتند که شامل تعهد براي حذف موانع ساخت بشر براي رسيدن به هدف 25 هزار کيلومتر رودخانه با جريان آزاد تا سال 2030 بود. اين قانون 27 فوريه توسط پارلمان اروپا تصويب شد.

تخريب سد در اروپا محدود به رودخانه هيتولانيوکي فنلاند نيست بلکه در سراسر اروپا، بسياري از سدها درحال نزديک‌شدن به پايان عمر عملياتي خود هستند يا هزينه‌هاي نگهداري آنها بيش از مزيت‌هايي است که ارائه مي‌کنند. دانشمندان مي‌گويند فقط سدهاي بزرگ نيستند که جلوي جريان آب را مي‌گيرند بلکه ميليون‌ها مانع کوچک نيز جلوي رودخانه‌هاي اروپا را گرفته‌اند و تا همين اواخر ارزيابي جامعي از شدت قطعه‌قطعه شدن رودخانه‌ها در اروپا وجود نداشت.

تهديد 45 درصد از گونه‌هاي درحال انقراض جهان توسط سدها

رودخانه‌ها در مناطق مختلف اروپا و ايالات متحده قرن‌ها است در نتيجه ايجاد موانع مختلف ازجمله سدها به‌شدت تغيير کرده‌اند. براساس برآوردهاي پژوهشگران، فقط حدود يک‌سوم از رودخانه‌هاي جهان با طول بيش از يکهزار کيلومتر، همچنان در کل مسير خود جريان آزاد دارند.

موانعِ روي رودخانه‌ها نه‌تنها موجب نابودي تنوع زيستي مي‌شوند و ماهي‌ها و ميکروارگانيسم‌ها را تحت‌تاثير قرار مي‌دهند، بلکه همچنين مانع از جريان مواد مغذي و رسوبات به پايين‌دست مي‌شوند و ماهي‌گيري و معيشت وابسته به آن‌ها را مختل مي‌کنند. ازآن‌جايي که سدها رسوبات را پشت خود به دام مي‌اندازند، آب پايين‌دست قدرت فرسايشي بالايي دارد، علاوه‌براين، موانع سطح آب رودخانه‌ها را تغيير مي‌دهند و روي پرشدن سفره‌هاي آب زيرزميني تأثير دارند.

مليسا فولي، مدير علمي برنامه چشم‌‌انداز انعطاف‌پذيري در مؤسسه پاي رود سان فرانسيسکو در توضيح اين موارد مي‌گويد: از دست دادن ارتباط بين رودخانه‌ها که به آب، موجودات زنده و رسوبات اجازه مي‌دهد در حوضه آبريز حرکت کنند، دايناميک (پويايي) و رژيم دمايي و همچنين پويايي مواد مغذي را تغيير مي‌دهد.

سدها همچنين موانعي را براي گونه‌هايي ايجاد مي‌کنند که براي توليدمثل مهاجرت مي‌کنند. طبق آخرين به‌روزرساني ليست قرمز گونه‌هاي در معرض خطر سازمان جهاني حفاظت از منابع طبيعي، 25 درصد از گونه‌هاي ماهي‌هاي آب شيرين جهان درمعرض خطر انقراض قرار دارند و 45 درصد از گونه‌هاي تهديدشده جهان تحت‌ تأثير منفي سدها و بهره‌برداري از آب قرار گرفته‌اند.

همچنين پژوهش‌ها نشان مي‌دهند تکه‌تکه شدن رودخانه‌ها يکي از پنج عامل اصلي مؤثر در کاهش تنوع زيستي است.

پژوهش‌هاي جديد نشان مي‌دهد حداقل 2/1 ميليون مانع درون جريان رودخانه‌ها در 36 کشور اروپا وجود دارد که ارتفاع حدود 68 درصد آن‌ها کمتر از دو متر است.

در اين رابطه، کارلوس گارسيا دي لينيز؛ استاد دانشگاه سوانسي مي‌گويد: «حتي موانع 20سانتي‌متري هم مي‌توانند حرکت برخي از موجودات را تحت‌ تأثير قرار دهند يا به تأخير بيندازند.»

زماني که صحبت از برداشتن سد يا موانع ديگر به ميان مي‌آيد، عوامل متعددي از مجوز گرفته تا قوانين و بودجه کارهاي مهندسي و امکان‌سنجي بايد درنظر گرفته شود، با‌ اين‌ حال، به‌گزارش مؤسسه Dam Removal Europe، حدود 150 هزار مانع ميان‌جرياني اروپا مانند سدها، ازکارافتاده تلقي مي‌شوند.

اين گزارش مي‌افزايد؛ سدهاي قديمي به نگهداري و تعمير بيشتري نياز دارند و بيشتر درمعرض خطر ريزش قرار دارند، علاوه‌براين، افزايش رويدادهاي آب‌و‌هوايي شديد مانند بارندگي سنگين نيز ممکن است خطر سرريز آب را افزايش دهد. نمونه‌هاي زيادي از سدهاي قديمي و نزديک پايان عمر در اروپا وجود دارد که هزينه‌هاي نگهداري آن‌ها بيشتر از مزاياي توليد انرژي‌شان است.

حذف 325 سد در اروپا تنها در سال 2022

درنتيجه‌ اين پژوهش‌ها، جنبش حذف سدهاي اروپا به حداقل 325 حذف در سال 2022 دست يافته است که 36 درصد بيشتر از سال گذشته بوده است. اسپانيا که در آن رودخانه‌ها جزء اموال عمومي هستند، با 133 مورد حذف سد در سال 2022 پيشتاز برچيدن سدها در اروپاست و پس از آن سوئد و فرانسه قرار دارند.

پژوهشگران تأکيد دارند که پرداخت به اين موضوع که سدها تأثير مخربي بر اکوسيستم دارند، به‌معناي انکار مزيت‌هاي نيروگاه‌هاي برق‌آبي در تأمين انرژي نيست؛ در اين خصوص گارسيا دي لينيز توضيح مي‌دهد: مطمئناً هيچ کسي تخريب سدهاي درحال استفاده را پيشنهاد نمي‌کند. ما سدهايي ازکار‌افتاده را هدف قرار مي‌دهيم که ديگر خدماتي به جامعه ارائه نمي‌کنند، با رسوبات پر شده‌اند و خطرناک هم هستند.

چگونه يک سد تخريب مي‌شود؟

سدها اغلب با انفجار و فوران ناگهاني آب متلاشي نمي‌شوند، به‌عوض، فرايند حذف سد کاري مهندسي با برنامه‌ريزي دقيق است. در رودخانه هيتولانيوکي بولدوزرها به‌تدريج ديواره‌هاي بتني را کندند و اجازه دادند آب به‌آرامي خارج شود.

گاهي زماني که امکان حذف سد وجود نداشته باشد، سد به گذرگاه ماهي مجهز مي‌شود. گرچه اين اقدام براي برخي از ماهي‌ها مفيد است، بسياري از گونه‌ها از آن سودي نمي‌برند و اين کار به پويايي و جريان رسوبات رودخانه کمکي نمي‌کند.

از‌آن‌جايي که حذف سد مي‌تواند پرهزينه باشد، پژوهشگران پيشنهاد مي‌کنند بهتر است روي موانع کوچک تمرکز شود و مواردي در اولويت قرار گيرند که موجب بيشترين افزايش در اتصال ميان رودخانه‌ها مي‌شوند.

فقط عناصر فيزيکي برداشت سد نيست که بايد به‌دقت مديريت شود، اطلاع‌رساني درمورد علت حذف سد نيز در موفقيت پروژه نقش دارد، زيرا مردم محلي ممکن است به مناظري که سدها ايجاد مي‌کنند، به‌شدت وابسته باشند.

يک بام و دو هواي حذف يا ساخت سد جديد

درحالي‌که اروپا و ايالات متحده نشان مي‌دهند حذف موانع مي‌تواند گزينه مناسبي براي بازگرداندن اتصال رودخانه‌ها باشد، هنوز راه طولاني در پيش است چرا که همزمان تعداد زيادي پروژه سدسازي تعريف شده است. پژوهشگران درمورد چشم‌انداز ساخت سدهاي جديد روي رودخانه‌هاي بزرگي مانند آمازون، کنگو و حوضه مِکونگ نگران هستند و نگراني‌هاي مشابهي درمورد بالکان نيز وجود دارد که در آنجا طرح‌هايي براي ساخت نيروگاه‌هاي برق‌آبي کوچکي وجود دارد که درمجموع نسبت به يک نيروگاه بزرگ‌تر انرژي کمتري توليد مي‌کنند.

بي‌بي‌سي نوشت، پژوهشگران مي‌گويند اگر سدهاي برق‌آبي کوچک و کمترکارآمدي در مناطق ديگر جهان ساخته شود، برداشتن موانع اروپا منطقي نخواهد بود. سدهاي کوچک برق زيادي توليد نمي‌کنند و همچنان خسارت زيادي به‌بار مي‌آورند.