جهان در بحران آب غرق مي‌شود؟!

اين کمبود فقط به معناي نبود آب آشاميدني نيست؛ بلکه تهديدي است براي توليد غذا، سلامت عمومي، تجارت و حتي آرامش سياسي کشورها.

از طرفي در سال 2022 حدود 2.2 ميليارد نفر به آب آشاميدني ايمن دسترسي نداشتند و 3.5 ميليارد نفر نيز از خدمات بهداشتي و فاضلاب محروم بودند.

براي مثال بحران در آفريقا از همه آشکارتر است. مرکز ملي کاهش خشکسالي آمريکا و کنوانسيون مقابله با بيابان‌زايي سازمان ملل تخمين زده‌اند که بيش از 90 ميليون نفر در شرق و جنوب اين قاره با خطر گرسنگي ناشي از خشکسالي‌هاي طولاني روبه‌رو هستند.

در زيمبابوه برداشت ذرت، غذاي اصلي مردم، نسبت به سال گذشته 70 درصد کاهش يافته است.

سومالي نيز با يک‌چهارم جمعيت در آستانه قحطي، تصويري دردناک از عمق فاجعه ارائه مي‌دهد.

در سال‌هاي اخير، يونيسف صندوق کودکان سازمان ملل متحد اعلام کرده بود که کودکان در شاخ آفريقا با خشکسالي مرگبار روبرو هستند و بحران آب زندگي‌ها را در جيبوتي، اتيوپي، کنيا و سومالي ويران مي‌کند.

اروپا هم از اين تهديد در امان نمانده و بانک مرکزي اروپا هشدار داده که خشکسالي مي‌تواند تا 15 درصد از توليد ناخالص داخلي منطقه يورو را از بين ببرد.

پيشتر رسانه‌هاي اروپايي مانند يورونيوز گزارش داده بودند که خشکسالي فعلي در جنوب اروپا «مي‌تواند به بدترين خشکسالي تاريخ تبديل
شود».

محصولاتي مانند زيتون، انگور و غلات که بخش مهمي از اقتصاد کشاورزي جنوب اروپا را تشکيل مي‌دهند، به‌شدت آسيب ديده‌اند.

در اسپانيا قيمت روغن زيتون ظرف يک سال دو برابر شد.

در مراکش نيز، شش سال پياپي خشکسالي، روستاها را خالي و زمين‌ها را بي‌حاصل کرده است.

اين بحران تنها به سفره‌هاي غذايي ختم نمي‌شود و تجارت جهاني هم زير فشار است.

کاهش سطح آب درياچه گاتون در پاناما که کانال معروف را تغذيه مي‌کند، باعث شده ظرفيت عبور کشتي‌ها بيش از يک‌سوم کاهش پيدا کند.

اين يعني ميليون‌ها تُن کالا با تأخير جابه‌جا مي‌شود و هزينه‌ها براي صادرکنندگان و واردکنندگان سر به فلک مي‌کشد.

کارشناسان هشدار مي‌دهند بحران آب مي‌تواند به‌زودي همان تأثيري را بر بازارهاي جهاني بگذارد که نوسانات نفت در دهه‌هاي گذشته داشت.

سازمان همکاري و توسعه اقتصادي (OECD) در گزارشي تازه نوشته هزينه‌هاي ناشي از خشکسالي در مقايسه با سال 2000، شش برابر شده است.

اين سازمان پيش‌بيني کرده تا سال 2035، اين هزينه‌ها دست‌کم 35 درصد ديگر افزايش خواهد يافت.

به بيان ساده‌تر، بحران آب حالا به موضوعي اقتصادي و امنيتي بدل شده است و ديگر نمي‌توان آن را تنها يک معضل محيط‌زيستي دانست اما بحران فقط به خشکي خاک يا افت محصولات محدود نمي‌شود.

در کوه‌هاي آسيا و آمريکاي جنوبي، يخچال‌هاي طبيعي با سرعتي بي‌سابقه در حال ذوب شدن‌ هستند.

گزارش مشترک يونسکو و UN-Water مي‌گويد ميليون‌ها نفر به آب اين يخچال‌ها وابسته‌اند، اما تغييرات اقليمي باعث شده جريان آب رودخانه‌ها به‌شدت ناپايدار شود؛ در يک فصل سيلاب‌هاي ويرانگر و در فصل ديگر خشکسالي‌هاي طاقت‌فرسا.

رويترز از قول مقامات سازمان ملل متحد گزارش داد که يخچال‌هاي طبيعي در سراسر جهان سريع‌تر از هميشه در حال ناپديد شدن هستند و طبق گزارش يونسکو، در سه سال گذشته شاهد بزرگترين کاهش جرم يخچال‌هاي طبيعي ثبت شده
بوده‌ايم.

محققان دانشگاه ليدز در بريتانيا چند سال پيش، براي اولين بار با استفاده از داده‌هاي ماهواره‌اي، ذوب شدن يخچال‌هاي جهاني را بررسي کردند که تحقيقات آنها شامل 215000 يخچال کوهستاني، کلاهک‌هاي يخي، قفسه‌هاي يخي اطراف قطب جنوب و يخ‌هاي دريايي مي‌شود.

نتايج مطالعه محققان دانشگاه ليدز در بريتانيا به هيچ وجه دلگرم‌کننده نبود. اين تحقيقات نشان مي‌داد که بين سال‌هاي 1995 تا 2017، زمين 28 تريليون تن يخ از دست داده و روند اين ذوب شدن به طور قابل توجهي افزايش يافته است.

اين ناپايداري نه‌تنها امنيت آب را تهديد مي‌کند، بلکه خطر رانش زمين و تخريب زيستگاه‌ها را هم افزايش داده است.

در دل اين بحران، بعد انساني ماجرا از همه نگران‌کننده‌تر است. بر اساس آمار سازمان ملل، در سال 2022 بيش از 32 ميليون نفر به دليل بلاياي مرتبط با آب‌وهوا، از جمله خشکسالي، خانه‌هاي خود را ترک کردند.

پيش‌بيني‌ها نشان مي‌دهد تا سال 2050 شمار «پناهجويان اقليمي» ممکن است از مرز يک ميليارد نفر هم عبور کند.

چنين موجي از مهاجرت، فشار بي‌سابقه‌اي بر مرزها، شهرها و دولت‌ها وارد خواهد کرد و بسياري از کشورها را با چالش‌هاي امنيتي تازه روبه‌رو مي‌سازد.

تنش آبي در حال افزايش

شاخص جهاني «تنش آبي» بين سال‌هاي 2015 تا 2021 از 1/18 درصد به 6/18 درصد رسيده است.

گزارش‌هاي 2024 نشان مي‌دهد مناطق شمال آفريقا و غرب آسيا بيشترين افزايش فشار بر منابع آبي را تجربه کرده‌اند.

با وجود همه اين هشدارها، هنوز روزنه‌هايي از اميد وجود دارد. کارشناسان و نهادهاي بين‌المللي بر ضرورت اقدام فوري تأکيد مي‌کنند و مي‌گويند تغيير الگوي مصرف آب در کشاورزي از طريق روش‌هايي مانند آبياري قطره‌اي، سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌هاي نوين آب‌رساني، کاهش هدررفت در شبکه‌هاي فرسوده و استفاده از فناوري‌هاي هوشمند براي پايش منابع و راهکارهاي مبتني بر طبيعت همچون احياي تالاب‌ها، جنگل‌کاري و جمع‌آوري آب باران مي‌توانند تاب‌آوري جوامع در برابر خشکسالي را افزايش دهند.

اما همه اين اقدامات، بدون کاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي و مهار تغييرات اقليمي، کافي نخواهد بود چراکه اگر گرمايش جهاني ادامه يابد، منابع طبيعي آب، از يخچال‌ها تا سفره‌هاي زيرزميني ،يکي پس از ديگري از دست خواهند رفت.

به گفته يک کارشناس يونسکو، بحران آب آينده نيست، حال است. هر روزي که از دست مي‌دهيم، بهايي سنگين‌تر خواهد داشت.

جهان امروز در نقطه‌اي ايستاده که کمبود آب مي‌تواند غذاي ميليون‌ها نفر را تهديد کند، اقتصاد کشورها را متزلزل سازد، تجارت جهاني را مختل کند و موج‌هاي عظيم مهاجرت به راه بيندازد.

از آفريقا تا اروپا و از پاناما تا هيماليا، نشانه‌ها آشکار است زمين تشنه است.

تنها با همکاري جهاني، تصميم‌هاي شجاعانه و اقدام فوري مي‌توان اميدوار بود که اين بحران خاموش، به فاجعه‌اي غيرقابل مهار بدل نشود.

خشک شدن بسياري از درياچه‌ها و رودخانه‌هاي بزرگ جهان با افزايش دماي زمين

درياچه پوپو دومين درياچه بزرگ بوليوي امروز تقريباً خشک شده است. تصاوير ماهواره‌اي ناسا در سال 2016 بستر خشک اين درياچه را نشان مي‌دهد. تغيير اقليم و انحراف منابع آبي، علت اصلي بحران بوده است.

يا رودخانه کلرادو در آمريکا که زماني به خليج کاليفرنيا مي‌ريخت، اکنون پيش از رسيدن به مقصد تاريخي خود منحرف مي‌شود و براي کشاورزي و مصارف شهري استفاده مي‌گردد. خشکسالي‌هاي متوالي نيز سهم آن را کاهش داده است.

همچنين درياچه آرال در آسياي ميانه از دهه 1960 به‌دليل تغيير مسير رودخانه‌هاي تغذيه‌کننده توسط شوروي سابق، عقب‌نشيني کرده و امروز يکي از بزرگ‌ترين فجايع زيست‌محيطي بشر به شمار مي‌رود.

همچنين درياچه چاد در آفريقا طي چند دهه گذشته 95 درصد حجم آب خود را از دست داده است. تغيير الگوهاي بارش، جنگل‌زدايي و افزايش جمعيت محلي دلايل اصلي اين بحران هستند.

از هند تا استراليا زنجيره جهاني خشکسالي در مسير بحران

در هند و بنگلادش، رودخانه تيستا که يکي از شريان‌هاي حياتي آب براي ميليون‌ها نفر در اين دو کشور است، طي سال‌هاي اخير به دليل کاهش بارش‌هاي موسمي و ذوب شتابان يخچال‌هاي هيماليا با افت چشمگير جريان مواجه شده است.

اين وضعيت نه تنها بحران کم‌آبي را در مناطق کشاورزي تشديد کرده، بلکه به يک موضوع حساسيت‌برانگيز سياسي و ديپلماتيک ميان دهلي و داکا بر سر حقابه و مديريت منابع آبي تبديل شده
است.

در سوي ديگر، در استراليا حوضه ماري- دارلينگ که قلب کشاورزي اين کشور به شمار مي‌رود، با دوره‌هاي طولاني خشکسالي و افت‌هاي متناوب جريان رودخانه موراي روبه‌روست.

اين امر علاوه بر کاهش بازدهي محصولات کشاورزي، موجب افت کيفيت آب و فشار بر اکوسيستم‌هاي وابسته به اين منابع آبي شده و هشدار کارشناسان درباره پايداري امنيت غذايي و زيست‌محيطي را پررنگ‌تر کرده است.

کشورهاي آسياي مرکزي نيز سال‌هاست با خشکسالي‌هاي پياپي و برداشت بيش از توان منابع آبي روبه‌رو هستند. حوضه‌هايي همچون درياچه آرال و رودخانه‌هاي تغذيه‌کننده آن به شدت آسيب ديده‌اند و کارشناسان معتقدند روند گرمايش منطقه‌اي شرايط شکننده اين منابع را وخيم‌تر خواهد کرد.

اين وضعيت علاوه بر تهديد اکوسيستم‌هاي بومي، فشار مضاعفي بر کشاورزي و امنيت غذايي اين کشورها وارد کرده است.

در چين، خشکسالي گسترده سال 2022 در حوضه رودخانه يانگتسه جريان آب را بين 50 تا 70 درصد پايين‌تر از ميانگين بلندمدت برد و پيامدهاي شديدي براي توليد برق آبي و کشاورزي به همراه داشت.

با اين حال چين هم‌زمان برنامه‌اي بلندپروازانه براي گسترش بارورسازي ابرها و تعديل آب‌وهوا اعلام کرده که قرار است تا سال 2025 بيش از 5.5 ميليون کيلومتر مربع از خاک کشور را پوشش دهد.

در شمال‌غرب اين کشور نيز تداوم کم‌بارشي در سال 2025 فشار زيادي بر منابع کشاورزي و معيشت روستاييان وارد کرده است.

اروپا نيز در سال‌هاي اخير با يکي از بدترين خشکسالي‌هاي چند قرن اخير دست‌وپنجه نرم مي‌کند.

کاهش سطح آب در رودخانه‌هايي مانند راين طي سال‌هاي 2022 و 2023، نه تنها کشتيراني و حمل‌ونقل داخلي را مختل کرد بلکه توليد برق‌آبي را نيز کاهش داد.

نهادهاي اروپايي هشدار داده‌اند که تغييرات اقليمي، احتمال تکرار خشکسالي‌هاي شديد در بخش‌هاي شمالي و مديترانه‌اي قاره را افزايش خواهد داد و امنيت انرژي و کشاورزي را تهديد مي‌کند.

و اما روسيه

جنوب روسيه و حوضه ولگا در سال‌هاي اخير شاهد خشکسالي‌هاي سنگين بوده‌اند. اين شرايط موجب شد کاشت زمستانه 2024- 2025 با مشکل جدي روبه‌رو شود و چشم‌انداز برداشت غلات در سال 2025 تضعيف گردد.

کاهش سطح زيرکشت، افت رطوبت خاک و هشدارهاي کارشناسي درباره کاهش محصول به ويژه گندم، نگراني‌ها را افزايش داده است. هرچند برخي استان‌ها عملکرد بهتري داشته‌اند، اما به طور کلي ريسک افت توليد غلات روسيه در سال 2025 بالا گزارش شده است.

کشاورزي؛ بزرگ‌ترين مصرف‌کننده

آمارهاي رسمي نشان مي‌دهد 72 درصد برداشت آب شيرين جهان در اختيار بخش کشاورزي است، در حالي که صنعت و شهرها به‌ترتيب 15 و 13 درصد را مصرف مي‌کنند.

اين وابستگي سنگين به منابع آبي، امنيت غذايي و پايداري کشاورزي را در بسياري از مناطق جهان آسيب‌پذير کرده است.

کم‌آبي جهاني؛ تهديدي براي امنيت غذايي، سلامت و اقتصاد

خشکسالي و کاهش منابع آبي در نقاط مختلف جهان پيامدهاي گسترده‌اي بر زندگي انسان‌ها و اقتصاد کشورها داشته است.

امنيت غذايي يکي از اصلي‌ترين نگراني‌هاست؛ خشکسالي‌هاي پي‌درپي از آفريقاي شرقي تا آمريکاي لاتين برداشت محصولات کشاورزي را کاهش داده و قيمت‌ها را افزايش داده است.

در حوزه سلامت عمومي، کمبود دسترسي به آب سالم همچنان عامل مهم مرگ‌ومير کودکان در کشورهاي کم‌درآمد به شمار مي‌رود و تهديدي جدي براي بهداشت جامعه ايجاد کرده است.

اقتصاد جهاني نيز از بحران آب متاثر شده است؛ کاهش منابع آبي صنايع، توليد انرژي و حتي کشتيراني بين‌المللي، مانند محدوديت عبور کشتي‌ها در کانال پاناما، را تحت فشار قرار داده است.

علاوه بر اين، کم‌آبي مي‌تواند مهاجرت و تنش‌هاي اجتماعي را تشديد کند؛ بسياري از کارشناسان آن را عاملي پنهان در بروز موج‌هاي مهاجرتي و افزايش تنش‌هاي منطقه‌اي مي‌دانند که ثبات اجتماعي و سياسي را در مناطق آسيب‌پذير تهديد مي‌کند.

کشورهايي با شديدترين وضعيت کم‌آبي بر اساس تحليل WRI

تحليل تازه «مؤسسه منابع جهاني» (WRI) - سازماني غيرانتفاعي که وضعيت منابع طبيعي سياره را پايش مي‌کند نشان مي‌دهد بخش‌هايي از کشورها در خط مقدم بحران آب قرار دارند.

در اين فهرست علاوه بر رژيم صهونيستي، کشورهايي چون قطر، لبنان، ايران، اردن، کويت، عربستان سعودي، امارات متحده عربي، بحرين، هند، پاکستان، ترکمنستان و عمان هم ديده مي‌شود.

بر اساس اين ارزيابي، ايران در رتبه 13 جهاني از منظر شدت تنش آبي قرار دارد.

WRI هشدار داده است که تا سال 2050 ميلادي (1428 شمسي) بيش از 40 کشور جهان با تنش آبي بسيار بالا روبه‌رو خواهند شد.

بيشترين فشار متوجه خاورميانه و شمال آفريقا خواهد بود؛ مناطقي که به‌دليل رشد سريع جمعيت و شهرنشيني، تغييرات اقليمي و ضعف حکمراني منابع آب در معرض بيشترين تهديد قرار گرفته‌اند.

عوامل تشديد بحران

کارشناسان عواملي همچون مصرف بي‌رويه آب، قطع گسترده جنگل‌ها، تغيير اکوسيستم‌ها، توسعه نامتوازن شهري، صنايع آلاينده و کشاورزي ناکارآمد را از مهم‌ترين دلايل برهم خوردن چرخه منظم آب در جهان مي‌دانند.

احداث سدهاي مخزني و درياچه‌هاي مصنوعي نيز در بسياري از مناطق تعادل طبيعي منابع را مختل کرده است.

راه‌حل‌هاي پيشنهادي براي عبور از بحران آب

کارشناسان و نهادهاي بين‌المللي مجموعه‌اي از راهکارها را براي مقابله با بحران کم‌آبي و مديريت پايدار منابع آب پيشنهاد کردند از جمله، توسعه آبياري هوشمند و کم‌مصرف، استفاده از فناوري‌هاي نوين در کشاورزي براي کاهش هدررفت آب و افزايش بهره‌وري ، بازچرخاني پساب در صنعت و کشاورزي، بهره‌گيري دوباره از فاضلاب تصفيه‌شده براي مصارف غيرشرب و کاهش فشار بر منابع طبيعي، سرمايه‌گذاري در نمک‌زدايي با انرژي‌هاي پاک، توسعه واحدهاي آب‌شيرين‌کن مبتني بر انرژي تجديدپذير در مناطق ساحلي به‌عنوان منبع پايدار تأمين آب ، ديپلماسي آبي و همکاري‌هاي فرامرزي، تقويت گفت‌وگو و توافقات ميان کشورهايي که منابع مشترک دارند به‌منظور جلوگيري از مناقشه و مديريت منصفانه منابع، گسترش خدمات پايه‌اي در مناطق آسيب‌پذير ، تمرکز بر تأمين آب آشاميدني سالم، بهداشت و خدمات اوليه براي جمعيت‌هاي محروم و در معرض خطر.

منبع: حيات