تبعات همکاري ژئوپلتيک پاکستان، ترکيه و جمهوري آذربايجان براي ايران

چندي قبل در اسلام‌آباد نشست سه‌جانبه‌اي ميان رؤساي مجالس سه کشور آذربايجان، پاکستان و ترکيه برگزار شد. طرفين تهديدات منطقه‌اي، مسائل امنيتي و تقويت همکاري‌هاي بين‌پارلماني را مورد بحث قرار دادند.

گسترش همکاري‌هاي نظامي سه جانبه

همکاري نظامي بخش مهمي از تعاملات باکو و اسلام‌آباد را تشکيل مي‌دهد. باکو جنگنده JF-17C ساخت دو کشور چين و پاکستان را به عنوان جايگزين ميگ -29 هاي قديمي خود انتخاب کرده‌است. در مجموع قرار بود حدود 60 فروند از اين جنگنده‌ها خريداري شود. به‌روزرساني ناوگان هوايي بخش مهمي از روند هر ارتشي است و باکو نيز در اين زمينه در حال فعاليت است. در عين حال ارمنستان که در گذشته درگيري‌هاي نظامي متعددي با آذربايجان داشته، تقريباً هيچ اقدامي در زمينه تقويت گسترده نيروهاي مسلح خود انجام نمي‌دهد.

اين جنگنده‌ها تنها يک بار در ميدان نبرد استفاده شده‌اند و توانايي‌هاي واقعي آنها دقيقاً مشخص نيست. با اين حال، آنها هواپيماهاي جديد و کاملاً مدرني هستند، در حالي که ارمني‌ها فعلاً فقط خريدهاي پراکنده و بدون برنامه‌ريزي مشخصي انجام مي‌دهند.

همکاري نظامي ميان ترکيه و پاکستان نيز سابقه طولاني دارد و به حوزه‌هاي مختلف نظامي، صنعتي و امنيتي تسري يافته است. در پاکستان در قالب طرح MILGEM با ترکيه قراردادي براي توليد دو کشتي در اين کشور و دو کشتي ديگر در کراچي، پاکستان دارد و انتقال کامل فناوري به ترکيه نيز درنظر گرفته شده است.

از سوي ديگر خريد 30 دستگاه هليکوپترهاي T-129 ATAK ترکيه از سوي پاکستان سفارش داده شده و دو طرف در زمينه استفاده از پهپادهاي ترکي مثل بيرقدار TB2، پروژه‌هاي مشترک توسعه پهپاد و فناوري مرتبط، به‌روزرساني هواپيماهاي جنگي و سامانه‌هاي الکترونيکي جنگي و شبيه‌سازها همکاري
دارند.

سه کشور تمرينات نظامي مشترک و تبادل نيرو به خصوص در منطقه قفقاز انجام داده و در مدارس و آکادمي‌هاي نظامي يکديگر شرکت مي‌کنند. تبادل اطلاعات ضد تروريسم و امنيت داخلي بين سازمان‌هاي امنيتي سه کشور، ايجاد کميته‌هاي مشترک امنيتي و اطلاعاتي براي هماهنگي بيشتر و تقويت قابليت‌هاي دريايي و ناوگان‌هاي اين کشور نيز در جريان است. يه عنوان مثال زيردريايي Agosta 90B پاکستان توسط ترکيه به‌روزرساني شد. توليد ناوهاي جنگي با فناوري انتقال يافته به پاکستان با هدف ساخت محلي نيز در جريان است.

نقش ارتباطات کريدوري در همدلي راهبردي سه کشور

به نظر مي‌رسد هم‌راستايي راهبردي و ژئوپوليتيکي عامل اصلي اين همکاري‌ها است. هر سه کشور در مسائل منطقه‌اي ديدگاه‌هايي مشترک دارند، مانند تعريف از تروريسم و نحوه مبارزه با آن، الگوي ايده آل ثبات سياسي در آسياي مرکزي و جنوبي و مسائل امنيتي پيرامون افغانستان. قرائت مشابهي از اسلام سياسي و علاقمندي هر سه کشور به حمايت از گفتمان اخواني نيز ديدگاه‌هاي آنها را به هم نزديک کرده است.

ترکيه، جمهوري آذربايجان و پاکستان اغلب از زبان ديپلماتيک مشترک در سازمان‌هاي بين‌المللي بهره مي‌برند و در مواضع سياست خارجي، پشتيباني متقابل دارند. اين روند به دلايل مختلف در حال افزايش است. نعمان کورتولموش رييس مجلس ترکيه در جريان نشست سه جانبه با روساي مجالس ترکيه و آذربايجان اعلام کرد سازوکار تعامل سه کشور بايد به «سکوي پايداري براي همکاري» تبديل شود که حوزه‌هاي نظامي، دفاعي و صنايع نظامي را در بر گيرد.

کورتولموش با يادآوري اينکه آذربايجان سرزمين‌هاي قفقاز را کنترل و مذاکرات صلح با ارمنستان را به مرحله پيشرفته‌اي رساند، تأکيد کرد تحولات مثبت در قفقاز جنوبي و وجود کريدور زنگزور نه تنها کشورهاي منطقه را قادر مي‌سازد تا روابط اقتصادي، سياسي و بشردوستانه نزديک‌تري برقرار کنند، بلکه فرصت‌هايي مانند تقويت استراتژيک کريدور ميانه را نيز ايجاد مي‌کند.

اين توجه خاص به کريدورهاي زنگزور و مياني از آن جهت است که دو کشور ترکيه و آذربايجان بارها اين دو مسير را پايه‌اي براي شکل‌گيري کمربند حمل و نقل جديد از پاکستان تا اروپا دانسته‌اند؛ مسيري که ايران در آن حضور ندارد و اين مساله تبعات منفي اقتصادي و سياسي و امنيتي براي کشورمان به همراه خواهد داشت.

در اين نشست سه جانبه طرف ترکيه‌اي پيشنهاد داد پروژه عراقي «راه توسعه» در اين مسير ادغام شود و نفوذ اقتصادي سه کشور تا خاورميانه گسترش يابد. نتيجه اين ايده پردازي‌هاي سه‌جانبه براي روسيه، ايران و چين مناسب نخواهد بود زيرا شبکه اي کريدوري به دور ايران تنيده مي‌شود که باعث خفگي ژئوپلتيک ايران و حذف کشورمان از مسيرهاي جهاني انتقال کالا و انرژي مي‌شود. علاوه بر ايران، چين و روسيه نيز از اين تحول خرسند نخواهند بود، زيرا در شرايط تشديد تنش با آمريکا و متحدان آن شاهد کنترل مسيرهاي ترانزيتي خود توسط متحدان غرب هستند که در بزنگاه‌هاي مهم امنيتي و نظامي آتي براي آنها مشکل آفرين خواهد بود.

اين اظهارات ثابت مي‌کند کشورهاي بيشتري وارد مدار کشورهاي همسو با جهان ترک شوند که گسترش آن باعث ورود بازيگران علاقه‌مند بيشتر و تغيير واضح توازن قوا در منطقه به ضرر ايران، روسيه و چين خواهد شد.

ايران چه بايد بکند

به نظر مي‌رسد مجموعه از نيازها و نگراني‌ها پاکستان را به سمت چنين همکاري‌هايي سوق داده که ايران با رفع آنها مي‌تواند پاکستان را به همکاري‌هاي عميق‌تر و پايدارتر با خود سوق دهد. ايران در کنار تأکيد و بازنمايي ارتباطات فرهنگي و تاريخي قوي گذشته، بايد همکاري‌هاي نظامي و امنيتي خود با پاکستان را تقويت کند.

توسعه همکاري در حوزه اقتصادي، تجارت آزاد و سرمايه‌گذاري نيز اهميت زيادي دارد. اجراي دقيق توافق تجارت ترجيحي دو کشور، کاهش تعرفه‌ها، ايجاد مناطق ويژه اقتصادي مشترک و غيره به پاکستان کمک مي‌کند کسري تراز تجاري خود را کاهش داده و رشد اقتصاديش را سرعت ببخشد.

مسئله امنيت انرژي و نياز به منابع پايدار در اين حوزه نيز حائز اهميت است. پاکستان قصد دارد با همکاري با جمهوري آذربايجان در زمينه تامين نفت، گاز، LNG و واردات فرآورده‌هاي نفتي بر مشکل کمبود انرژي غلبه کند. ايران با اجراي طرح انتقال گاز روسيه به ايران و سپس پاکستان منابع انرژي اين کشور را متنوع‌تر کرده و نفوذ خود را در اين کشور تقويت مي‌کند.

از سوي ديگر ايران با تکميل راه آهن و مسيرهاي کريدوري خود از بندر چابهار تا مرز اينچه برون، بنادر درياي کاسپين و آستارا ايده آل ترين مسير براي اتصال پاکستان به قفقاز و آسياي مرکزي است و نبايد اين فرصت تاريخي را از دست بدهد.

بايد توجه داشت باکو تعهد کرده سرمايه‌گذاري‌هايي در بخش‌هاي انرژي، زيرساختي و معادن پاکستان انجام دهد. براي کشوري مثل پاکستان که با چالش‌هايي مثل کسري بودجه، کمبود سرمايه خارجي و نياز براي رشد زيرساختي روبرو است، اين نوع همکاري‌ها حياتي است.

ميزان سرمايه‌گذاري آذربايجان در پاکستان حدود 2 ميليارد دلار اعلام شده که پروژه‌هاي مختلفي را شامل مي‌شود. اما بخش عمده‌اي از اين مبلغ هنوز در مرحله توافق، بررسي يا پروژه‌هاي زيرساختي برنامه‌ريزي‌شده است. بخش عمده اي از اين ارقام مربوط به ايجاد شبکه‌هاي بزرگراهي در پاکستان است. به عنوان مثال، حدود 2/1 ميليارد دلار براي ايجاد بزرگراهي ميان دو شهر سکر و حيدرآباد و حدود 600 ميليون دلار براي ايجاد بزرگراهي ميان دو شهر حيدرآباد و کراچي سرمايه گذاري شده است.

شرکت نفت سوکار جمهوري آذربايجان نيز حدود 600 ميليون دلار در پروژه خط لوله نفت سفيد سرمايه گذاري خواهد کرد. هدف از اجراي اين خط لوله، انتقال فرآورده‌هاي نفتي از پنجاب مرکزي به ايالت خيبر پختونخوا در شمال غرب پاکستان است. حدود 500 ميليون دلار در بخش‌هاي زيرساختي ديگر مانند حمل و نقل، انرژي، و پروژه‌هايي فناوري اطلاعات سرمايه گذاري خواهد شد. لذا تهران بايد بتواند براي ايجاد همگرايي بيشتر با اسلام‌آباد، اين نوع فعاليت‌ها را در پاکستان برنامه‌ريزي کرده و زمينه مناسبي براي پيشبرد آن ايجاد کند. بهره‌گيري از تجارب و ظرفيت‌هاي چين و روسيه در اين زمينه براي ايران رهگشا خواهد بود.