ايران صاحب گنجينه‌اي عظيم از ميراث مکتوب است

موزه و مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي، کتابخانه مجلس، همايش بين‌المللي تحقيق و تصحيح نسخه‌هاي خطي ايران را با همکاري انجمن علمي تحقيق و تصحيح نسخه‌هاي خطي را در تالار شهيد مدرس موزه مجلس برگزار کرد.

غلامعلي حدادعادل رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسي در اين همايش گفت: مفتخرم که در اين فضاي تاريخي و در چنين مجلسي حضور پيدا کرده‌ام، از اينکه چند سالي اين سنت تعطيل شده بود و اين رسم دوباره احيا شده است، به دليل اهميتي که براي اين امر قائل هستم، استقبال کردم.

وي افزود: علقه من به اين کتابخانه از سال 1342 شروع شده است. آن زمان من عضو کتابخانه مجلس شدم و کتاب‌هايي را به امانت گرفتم. هنوز نام من در برگ امانت اين کتابخانه هست. الحمدلله کتابخانه رشد کرده و اميدوارم که ساختمان جديد بر فايده‌مندي کتابخانه بيفزايد.

رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسي گفت: هويت هر ملتي با ميراث فرهنگي آن ملت شناخته مي‌شود. ميراث بر دو بخش مکتوب و نامکتوب تقسيم مي‌شود که ميراث نامکتوب شامل بناهاي تاريخي، بناهاي ماقبل تاريخ، آثار باستاني ماقبل تاريخ، زبان، ضرب‌المثل‌ها، حکايت‌ها، ترانه‌ها، افسانه‌هاي رايج، آداب و سنت‌ها است. اما کتاب ميراث فرهنگي مکتوب است که در بين اين نشانه‌ها ارزش هيچکدام به پاي ميراث مکتوب نمي‌رسد، چون تفکر و جهان‌بيني يک ملت را تبيين مي‌کند.

حداد عادل در ادامه گفت: اگر هر ملتي بخواهد گذشته و راهي را که طي کرده است، بشناسد، نمي‌تواند نسبت به ميراث مکتوب خود بي‌اعتنا باشد؛ خصوصاً ايران که صاحب گنجينه‌اي عظيم از ميراث مکتوب است. سابقه ميراث مکتوب ما بسيار طولاني است. من سالي يک بار به هند سفر مي‌کنم، مي‌توانم بگويم که در حدود يک ميليون نسخه خطي فارسي در کتابخانه‌هاي هند موجود است. در هر کتابخانه بزرگ دنيا که پا بگذاريد، افتخارشان اين است که چقدر نسخه خطي فارسي دارند. نسخه خطي فارسي براي کتابخانه‌هاي دنيا معنا دارد و ملت ايران چنين سابقه‌اي در علم و دانش و معرفت دارد. شايد کساني معتقد باشند که گذشته تاريخ مصرفش گذشته است، اين افراد گذشته را مادون مي‌دانند، اما ما چنين تفکري نداريم. گرچه دايره علوم تجربي وسيع‌تر شده است، معتقديم تاريخ‌مصرف فکر، انديشه و عقل نمي‌گذرد.

رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسي گفت: علوم انساني از جمله ادبيات، نييازمند شناخت و فهم بالايي از ساير علوم نيز هست؛ مثلاً براي فهم ادبيات بايد با علوم ديگر آشنا بود. ما نمي‌توانيم با گذشته وداع کنيم، حتي لجوج‌ترين افراد محتاج اين هستند که بدانند پيشينيان چگونه فکر مي‌کنند. مصححان نسخ خطي کار بسيار مهمي مي‌کنند. تصحيح نسخه خطي کار بسيار دشواري است؛ هنر، مهارت، دانش، صبر و حوصله بايد در فرد جمع شود تا به کار تصحيح نسخ خطي بپردازد.

وي در پايان گفت: مصحح اول بايد کاغذ را بشناسد، از جلد به نکاتي پي ببرد، خط را بشناسد. تنها چشم بصير و خبير، خط و رسم‌الخط را تشخيص مي‌دهد. دستور زبان و واژگان هم هزار فوت و فن دارد. مصحح بايد آگاه باشد که در چه کتاب‌هايي بايد رسم‌الخط را به امروز برگرداند و در کجاها نبايد اين کار را بکند. فهرست‌نويسي نيز نکات مربوط به خود را دارد. ظرافت زياد است و مهم‌تر از اينها احاطه به موضوع کتاب است. اين هنر و تخصص بعد از اختراع صنعت چاپ در کشور ما شروع شد. بزرگاني مانند مجتبي مينوي، اقبال آشتياني، ايرج افشار و... بسيار در اين زمينه کار کردند و اگر امروز به گذشته خودمان مي‌باليم، مديون کساني هستيم که سربازان گمنام ايران هستند. مرحوم مينوي در ترکيه رايزن فرهنگي بود، هزار نسخه خطي را از کتابخانه‌هاي مختلف ديده بود، انتخاب کرده بود و با وسايل هفتاد سال قبل عکسبرداري و فيلمبرداري کرده و به دانشگاه تهران اهدا کرده است که بسياري از اين گنجينه هنوز تصحيح نشده باقي مانده است. اين امر مهم نبايد در فرهنگ و معارف ما فراموش شود. بايد به ديگران بفهمانيم که ملت ايران چه گذشته باشکوهي داشته است و چه آينده باشکوه‌تري خواهد داشت.

تعداد نسخه‌هاي خطي نشانگر فرهنگ و تمدن ماست

سيداحمد خضري استاد تاريخ دانشگاه تهران و مدير کل حوزه وزارتي وزير علوم در ادامه اين همايش گفت: در اين نشست علمي سخن گفتن در مورد نسخه‌هاي خطي زيره به کرمان بردن است. همگان از هر رويکردي که به اين موضوع بپردازند، به ظرايف کار پي خواهند برد. ما به طور ويژه در حوزه تاريخ و تمدن ايران و اسلام کار مي‌کنيم.

وي با اشاره به اهميت نسخه‌هاي خطي افزود: نسخ خطي يکي از مهم‌ترين منابع ما در دستيابي به حقايق تاريخي است. از بسياري از منابع که مي‌توانند ما را به رويدادهاي تاريخي برسانند، محروم هستيم اما نسخه‌هاي خطي مهم‌ترين منابع ما در تاريخ گذشته هستند و بدون شک ارزش تمدني دارند.

استاد تاريخ دانشگاه تهران گفت: يکي از شاخص‌هاي ارزيابي تمدني ملل وجود نسخه‌هاي خطي است و تعداد نسخه‌هاي خطي موجود در کشور نشانگر فرهنگ تمدني سرزمين ما هستند. افزون بر آن نسخه‌هاي خطي براي ما ارزش ميراثي دارند. نسخ خطي نشان از تلاش پيشينيان ما دارد که در جهت ثبت و ضبط رويدادها تلاش کردند. همچنين نسخه‌هاي خطي ارزش هنري دارند و دارنده چند هنر هستند. دست‌کم خوشنويسي، نگارگري و کتاب‌آرايي با همه فنون خود در اين نسخه‌ها نمود دارد و اين نسخ به عنوان ارزش سندي، براي ما مهم و قابل بحث هستند.

صمد نژادابراهيمي عضو هيأت علمي دانشگاه شهيد بهشتي، مدير کل سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي پژوهشي وزارت علوم و از دانشمندان برتر يک درصد جهان، نيز گفت: برگزاري اين نشست در اين مکان تاريخي و جايگاه با اين افراد شاخص، از اهميت بسياري برخوردار است. تأثير يک سياستگذاري درست مي‌تواند نمودهاي بهتري را رقم بزند.

وي افزود: وزارت علوم با تأسيس انجمن‌ها نقش انقباضي دارد. نسخ خطي گنجينه عظيمي است که اميدواريم انجمن تحقيق و تصحيح نسخ خطي بتواند با رويکردي درست، براي پاسداشت اين گنجينه قدم‌هاي مثبتي بردارد. نشريه بين‌المللي تحقيق و تصحيح نسخ خطي نيز، ويترين اين انجمن است و ما به طور کامل از آن حمايت کرديم.

نژادابراهيمي گفت: به عنوان يک خبر عرض مي‌کنم که اولين مدرسه سردبيري نيز هفته بعد برگزار خواهد شد و بعد از اين هر دو ماه يک بار در سطح سردبيري برگزار خواهد شد.

بايد به گونه‌اي ديگر به فهرست‌نويسي نگاه کنيم

ابوالفضل حسن‌آبادي رئيس کتابخانه آستان قدس رضوي در اين همايش گفت: اکنون در وضعيتي هستيم که مراکز نسخ خطي ناشناخته نيستند و الحمدلله همه مراکز پايگاه دسترس‌پذيري اطلاعات دارند اما چيزي که امروز اهميت دارد، دسترسي به نسخه نيست، بلکه موضوع مورد اهميت اين است که اکنون بايد به گونه‌اي ديگر به فهرست‌نويسي نگاه کنيم.

وي افزود: بيش از صد سال از فهرست‌نويسي مدرن مي‌گذرد. نکته اين است که نسل اکنون نسل سوم فهرست‌نويسان هستند. سه نسل گذشته است و شيوه‌هاي مختلفي به کار گرفته شده است و شيوه مراکز متفاوت است. الان بايد بعد از اتمام نسخه‌هاي موجود بار ديگر فهرست‌ها بررسي شود. ضرورت دارد که ديدگاه فهرست‌نويسان مختلف يکسان شود و براي شناسايي و معرفي بيشتر بايد ساختارهاي جديد به کار گرفته شود.

حسن‌آبادي ادامه داد: بسياري از نسخه‌هايي که به ظاهر فکر مي‌کنيم، فهرست شده است اما هنوز فهرست نشده باقي مانده است. بيشتر کارهايي که انجام مي‌شود مبتني بر معرفي نسخ خطي است. به عنوان کشوري که طلايه‌دار هستيم، ضرورت دارد که يک بار ديگر سراغ دانش نسخه‌شناسي و توليد کتاب‌هاي منطبق با نسخه‌شناسي برويم. نبايد در حوزه فهرست‌نويسي سنتي باقي بمانيم.

در بخش پاياني اين همايش، از پژوهشگران پيشکسوت و سرآمدان ميراث مکتوب تجليل شد. حجت‌الاسلام علي صدرايي خويي، نسخه‌شناس و فهرست‌نگار؛ ابوالفضل حافظيان، نسخه‌شناس و فهرست‌نگار؛ مرتضي کريمي‌نيا، نسخه‌شناس و مترجم و محمود نظري، مؤلف آخرين جلد فهرست نسخه‌هاي خطي کتابخانه مجلس شوراي اسلامي، مجلد 58 (نسخه‌هاي شماره 21401 تا 21800)، معرفي و تجليل شدند.

حکيمه دليران و رحيمه شمشيري و آقايان محمد وفادار مرادي، اميد مجد، غلامرضا پارسا، مرتضي چرمگي عمراني، ميلاد عظيم‌پور، حجت‌الاسلام سيدصادق اشکوري، رضا جهاني، شيرزاد طايفي و صمد نژادابراهيمي نيز به عنوان اساتيد و پژوهشگراني که مقالاتشان در اين همايش برگزيده شده بود، معرفي و تجليل شدند.