احياي داعش در سوريه زير سايه حکومت «جولاني»

تحليل حاضر با تمرکز بر توالي سه‌ماهه‌اي، تغييرات تاکتيکي، بستر اجتماعي- سياسي و تحولات جغرافيايي فعاليت داعش را مورد بررسي قرار داده و سپس چشم‌اندازي براي سال 2026 ارائه‌مي‌کند. مهم‌ترين هدف اين پژوهش، بازسازي تصويري دقيق و نظام‌مند از چرخ‌دنده‌هاي پنهان اين تصاعد عملياتي است؛ چرخ‌دنده‌هايي که شامل شبکه‌هاي محلي، اقتصاد جنگ، تاکتيک‌هاي کم‌هزينه پربازده، و بهره‌برداري از خلأ حکمراني در حکومت «جولاني» در سوريه هستند.

سه‌ماهه اول: بازآرايي، بازيابي و فاز «کمون تهاجمي»

در نخستين فصل سال، داعش وارد مرحله‌اي شد که مي‌توان آن را «کمون تهاجمي» ناميد؛ دوره‌اي که در آن با حداقل حملات، اما با حداکثر تلاش براي بازسازي زيرساخت‌ها و شبکه‌ها همراه بود. فعاليت‌ها در اين دوره محدود، هدفمند و عمدتاً کم‌هزينه بودند و نقش اصلي آنها شامل سنجش واکنش نيروهاي امنيتي، احياي خطوط ارتباطي و آزمودن ميدان براي عمليات‌هاي آتي بود.

مرکز ثقل عمليات در اين فصل شرق ديرالزور بود، به ويژه مناطقي مانند ذيبان، الشحيل و المکمن. علاوه بر اين، تعداد محدودي حمله در رقه و حسکه، به‌ويژه الشدادي و قامشلي، ثبت شد؛ مناطقي که داعش در آنها به زيرساخت‌هاي اجتماعي- قبيله‌اي، مخازن سلاح پراکنده و مسيرهاي فرار آشنا دسترسي دارد.

ترورهاي هدفمند عليه افراد کليدي نيروهاي «قسد»، کمين‌هاي سريع عليه خودروهاي گشتي، حملات محدود با سلاح سبک در جاده‌هاي فرعي و بهره‌گيري آزمايشي از بمب‌هاي دست‌ساز و کنار جاده‌اي، مهم‌ترين تاکتيک‌هاي گروه در اين دوره بود. اين الگو نشان‌دهنده بازسازي هسته اطلاعاتي داعش است؛ زيرا اجراي ترورهاي دقيق بدون شبکه شناسايي فعال و کارآمد امکان‌پذير نيست.

اگرچه حجم حملات در اين فصل اندک بود، اما از منظر کيفي نشان‌دهنده آغاز بازيابي شبکه شورشي داعش به شمار مي‌رود. شاخص‌هاي کليدي اين دوره شامل افزايش توان شناسايي، فعاليت مجدد سلول‌هاي محلي و تقويت هماهنگي ميان بخش‌هاي لجستيکي و اطلاعاتي گروه بود.

سه‌ماهه دوم: تشديد منضبط و ورود به استراتژي «فرسايش اقتصادي»

سه‌ماهه دوم سال 2025 نقطه‌اي بود که داعش از فاز آزمايشي خارج شد و وارد مرحله «عمليات کم‌هزينه اما پربازده» گرديد. ويژگي شاخص اين دوره نه صرفاً افزايش تعداد حملات، بلکه دقت در انتخاب اهداف و تمرکز بر ضربه زدن به شريان‌هاي اقتصادي و لجستيکي بود.

دامنه جغرافيايي عمليات‌ها، علاوه بر ديرالزور و حسکه، شامل بخش‌هايي از رقه و حتي مناطق جنوبي‌تر مانند حوران شد. اين گسترش نشان‌دهنده احياي نسبي خطوط نفوذ، انتقال سلاح و بازسازي ارتباط ميان سلول‌هاي پراکنده داعش است؛ مسئله‌اي که در سال‌هاي گذشته به شدت فرسوده شده بود.

يکي از تغييرات مهم اين دوره، افزايش حملات عليه تانکرهاي نفت، کاروان‌هاي تجاري، خطوط انتقال کالا و پيمانکاران محلي بود. اين اقدامات دو هدف اصلي داشت: نخست، کاهش توان اقتصادي نيروهاي قسد و دولت محلي و دوم، کسب درآمد از طريق اخاذي، کنترل مسيرها و اخلال در جريان تجارت.

در اين فصل، بمب‌هاي دست‌ساز و کنار جاده‌اي به دليل ارزان بودن، نياز کم به حضور مستقيم مهاجمان، قابليت ايجاد تلفات و خسارت بالا و توان مختل کردن زنجيره‌هاي تدارکاتي، به ابزار عملياتي اصلي داعش تبديل شدند.

سه‌ماهه دوم پايه‌گذار انتقال داعش به الگوي «فشار مداوم و سيستماتيک» شد. افزايش اعتمادبه‌نفس عملياتي، به‌ويژه در حملات عليه اهداف اقتصادي، گروه را براي ورود به فاز بعدي آماده ساخت؛ فازي که در آن حملات گروهي و نفوذي به شکلي منسجم‌تر شکل گرفت.

سه‌ماهه سوم: اوج‌گيري عملياتي و ظهور حملات کيفي

سه‌ماهه سوم سال 2025 نقطه آغازي بود براي مرحله‌اي که در آن داعش جسارت بيشتري به خرج داد، حملاتي پيچيده‌تر اجرا کرد و از محدوده «ضربات محدود» فراتر رفت تا به سمت «حملات ساختارشکن» حرکت کند.

ويژگي‌هاي کليدي اين دوره عبارت بودند از افزايش چشمگير تعداد عمليات‌ها، ارتقاي هماهنگي ميان واحدهاي عملياتي، ظهور حملات گروهي با استفاده از تسليحات نيمه‌سنگين و آغاز حملات نفوذي به مقرهاي ثابت.

مهم‌ترين عمليات اين دوره، حمله نفوذي 28 سپتامبر بود که نشان داد:

- داعش شبکه اطلاعاتي فعالي دارد،

- قادر است مسيرهاي نزديک‌شدن به مقرهاي نظامي را شناسايي کند،

- مي‌تواند گروه‌هاي چندنفره را در شرايط دشوار هدايت و هماهنگ نمايد.

اين نوع عمليات‌ها يک «نقطه اوج» محسوب مي‌شوند و شاخصي مهم در تغيير ساختار عملياتي گروه به شمار مي‌روند.

در اين دوره، شاهد تحول در استفاده داعش از تسليحات نظامي نيز بوديم؛ بهره‌گيري از راکت‌اندازهاي موشکي، سلاح‌هاي نيمه‌سنگين، نارنجک‌هاي پيشرفته و بمب‌هاي کنار جاده‌اي و دست‌ساز افزايش يافت، که نشان‌دهنده توان گروه در تأمين سلاح و نفوذ در شبکه‌هاي قاچاق منطقه‌اي است.

سه‌ماهه سوم سال 2025 نشان داد داعش توانسته از يک مدل «بقا» به يک مدل «ابتکار عملياتي» عبور کند؛ مدلي که در آن گروه در چند محور همزمان دست به حمله مي‌زند و با هدف شکستن خطوط دفاعي دشمن عمل مي‌کند.

سه‌ماهه چهارم: تثبيت فشار مستمر و گسترش نفوذ شبکه‌اي

در پايان سال، داعش نرخ بالاي حملات خود را حفظ کرد، اما به‌جاي تمرکز بر افزايش کمّي، به سمت تثبيت و مديريت فشار عملياتي حرکت نمود. اين دوره عمدتاً بر فرسايش اقتصادي و تضعيف توان اداري و سياسي محلي متمرکز بود.

الگوي فرسايشي داعش شامل حملات روزانه به گشتي‌هاي قسد، کمين‌هاي تکرارشونده در جاده‌هاي اصلي، حملات پي‌درپي به تانکرهاي سوخت و اخلال در خطوط تجارت بين‌شهري بود. اين رويکرد نشان‌دهنده تلاش سازمان براي تحميل هزينه‌هاي دائمي امنيتي و اقتصادي بر حکومت‌هاي محلي است.

يکي از ويژگي‌هاي کمتر ديده‌شده اين دوره، حمله به کارکنان مؤسسات اداري و حکومتي، نامزدهاي انتخاباتي محلي و شوراهاي روستايي بود. اين موضوع نشان مي‌دهد داعش صرفاً يک بازيگر نظامي نيست، بلکه در پي بازتوليد قدرت اجتماعي و سياسي خود نيز مي‌باشد.

با وجود ضعف فعاليت‌هاي مسلحانه در استان‌هايي مانند حلب، لاذقيه، حمص و دمشق، کشف و انهدام مکرر سلول‌هاي پشتيباني نشان داد شبکه پشتيباني داعش در سراسر سوريه فعال است و انتقال تجهيزات و نيروها همچنان ممکن است. اين مناطق اگرچه نقش عملياتي مستقيم ندارند، اما اهميت استراتژيک بالايي براي گروه دارند.

به‌طور کلي، اين فصل نشان مي‌دهد داعش قادر است ريتمي پايدار از حملات را براي مدت طولاني حفظ کند؛ امري که براي يک گروه شورشي با منابع محدود، نشانه هماهنگي بالا و انسجام درون‌سازماني است.

عوامل ساختاري مؤثر در بازگشت داعش

تحليل سال 2025 بدون پرداخت به عوامل زير کامل نمي‌شود:

- خلأ حکمراني و فساد اداري

شرق سوريه با چالش‌هايي مانند ضعف حضور دولت مرکزي، فساد گسترده در نهادهاي محلي، فقدان عدالت قبيله‌اي و کمبود خدمات عمومي مواجه است؛ عواملي که زمينه را براي بازگشت داعش فراهم مي‌کنند.

- مشکلات اقتصادي

کاهش درآمدهاي نفتي، محدوديت‌هاي تجاري و ناامني مسيرها، تمايل برخي قبايل را به همکاري با داعش افزايش داده است.

- رقابت‌هاي قبيله‌اي

داعش به‌خوبي از رويارويي قبايل با يکديگر يا با قسد بهره‌برداري مي‌کند.

- محدوديت‌هاي عملياتي قسد و ائتلاف غربي موسوم به مبارزه با داعش

در اين دوره شاهد هيچ‌گونه فعاليتي از سوي قسد و نيروهاي غربي موسوم به ائتلاف مبارزه ضد داعش در سوريه عليه اين گروه نبوديم که خود زمينه از سرگيري فعاليت اين گروه را فراهم مي‌کند.

چشم‌انداز راهبردي 2026: سناريوها و شاخص‌هاي هشدار

با توجه به روند سال 2025، مي‌توان سه سناريوي اصلي براي 2026 ترسيم کرد.

سناريو اول: تشديد عمليات و هماهنگي چندسلولي (محتمل‌ترين)

در اين سناريو، حملات نفوذي داعش افزايش مي‌يابد و عمليات عليه زيرساخت‌هاي انرژي و هدف‌گيري مقامات محلي شدت پيدا مي‌کند. در کنار آن، سلول‌هاي اين گروه در بيابان سوريه فعال‌تر خواهند شد؛ روندي که با تشديد تحرکات قاچاق در مرز عراق- سوريه، گسترش ترورهاي هدفمند در رقه و حسکه، و بازگشت حملات همزمان در چند محور همراه خواهد بود.

سناريو دوم: تثبيت سطح کنوني و فشار مستمر

در اين سناريو، داعش قادر است نرخ حملات خود را حفظ کند، اما توان ايجاد جهش کيفي بزرگ را ندارد. اين محدوديت را مي‌توان ناشي از فشار امنيتي شديد، کاهش منابع مالي و تلفات بالا در سطوح ميداني دانست.

سناريو سوم: مهار نسبي و کاهش ظرفيت عملياتي

اين سناريو کمترين احتمال را دارد، اما در صورت گسترش حملات عليه خطوط قاچاق، حذف رهبران ميداني داعش در شرق سوريه و شکل‌گيري توافقات جديد ميان قبايل محلي و قسد، محتمل بوده و چندان دور از انتظار نيست.

جمع‌بندي نهايي

تحليل تحولات سال 2025 نشان مي‌دهد داعش در سوريه وارد مرحله‌اي ميان «احياي شبکه‌اي» و «تثبيت فشار عملياتي» شده است. اين گذار نتيجه‌ مجموعه‌اي از عوامل درهم‌تنيده است؛ از بازسازي شبکه‌هاي اطلاعاتي و توان توليد و به‌کارگيري بمب‌هاي کنار جاده‌اي گرفته تا نفوذ در اقتصاد غيررسمي، بهره‌برداري از شکاف‌هاي سياسي- قبيله‌اي و استمرار ضعف حکمراني و خلأ قدرت در شرق سوريه.

اگر روندهاي فعلي ادامه يابد، سال 2026 سالي خواهد بود که داعش تلاش مي‌کند از مدل «سلول‌هاي پراکنده» به الگوي «محورهاي چندگانه هماهنگ» گذار کند؛ الگويي که سطح تهديد را براي سوريه و مناطق مرزي عراق به‌طور قابل‌توجهي افزايش خواهد داد.