ابعاد تربيتي در سيره عملي و سبک زندگي حضرت زهرا(س)

براي استخراج الگويي کامل، لازم است که در بحث روابط، موضوعاتي مانند: برقراري و حفظ روابط، تکريم همديگر و فرآيند تقسيم کار و شکل گيري وحدت بين اعضاي يک خانواده، مورد بررسي قرار گيرد. ازاين رو، بايد با اين نگاه جامع به سيره و سبک زندگي حضرت زهرا (س) پرداخت. بر همين اساس براي واکاوي روابط خانوادگي در سبک زندگي و زندگي روزانه حضرت زهرا (س) با حجت الاسلام ياوري استاد حوزه علميه به گفتگو پرداختيم که حاصل آن در ادامه تقديم مخاطبان مي‌شود:

*با توجه به جايگاه پدر و مادر ابتدا در خصوص تکريم والدين از سوي حضرت زهرا سلام الله عليها بفرمائيد.

 بي ترديد، تکريم و برقراري ارتباط عاطفي با اعضاي خانواده و بستگان نسبي يا سببي، با هدف تکريم يکديگر، تقويت محبت ورزي و رفع نيازهاي همديگر، امري پسنديده در اسلام است و معصومان عليهم السلام نيز بر آن تأکيد دارند. به عنوان نمونه، حضرت فاطمه سلام الله عليها، ضمن تأکيد بر نيکي به والدين، براي مادر منزلتي بزرگ قائل بود و خدمت به او را زمينه رسيدن به بهشت مي‌دانست و در بزرگداشت مقام و منزلت مادر فرمود: «بهشت زير پاي مادران است.»حضرت زهرا سلام الله عليها روابط عاطفي بسيار عميقي با والدين خود داشت و همواره آنان را تکريم مي‌کرد. ايشان، بسيار وابسته به مادرش حضرت خديجه سلام الله عليها بود و بعد از رحلت وي، به پدرش رسول الله صلي الله عليه و سلم مي‌نگريست، به گرد ايشان مي‌چرخيد و سراغ مادر را از ايشان مي‌گرفت. توجه آن حضرت به جايگاه مادرش چنان بود که به بي احترامي عايشه نسبت به مادرش آزرده خاطر گرديد و به رسول الله صلي الله عليه و سلم شکوه برد.

تکريم پدر نيز، از ديگر ابعاد تربيتي در سيره عملي و سبک زندگي حضرت زهرا سلام الله عليها بود. آن حضرت پدر خود را هم از حيث منزلت رسالت الهي و هم از حيث مقام پدري تکريم مي‌کرد و سخنان ايشان را حجت شرعي مي‌دانست و به آن عمل مي‌کرد. به عنوان نمونه، هنگام مشورت رسول الله با ايشان در امر ازدواجش با اميرمومنان علي عليه سلام، سخن پدر را با جان و دل پذيرفت. توجه و ابراز محبت حضرت زهرا سلام الله عليها به پدر چنان بود که در جنگ‌ها نيز از ايشان غافل نبود؛ هرگاه رسول الله بر ايشان وارد مي‌شد، تمام قد جلوي پدر برمي‌خاست و با خوشامدگويي استقبال مي‌کرد؛ دست‌هاي او را مي‌بوسيد و در جاي خود مي‌نشاند. ايشان بعد از نازل شدن آيه 63 سوره مبارکه نور، پدر را با احترام فراوان رسول الله خطاب مي‌کرد، اما پدر او را از اين کار منع کرد و فرمود: «پروردگار عالم به اين که من را پدر خطاب کني، خشنودتر خواهد بود.»

تکريم پدر در سيره حضرت زهرا چنان بود که هرگاه پدر بر او وارد مي‌گشت، از ايشان پذيرايي مي‌کرد. اگر غذاي خوشمزه اي درست مي‌کرد، حتماً ايشان را دعوت مي‌کرد؛ چنان که غذايي از گوشت و ذرت درست کرد و به اميرمومنان علي مي‌فرمود: «اي کاش پدرم را فرامي خواندي.» ايشان نيز رسول الله را به مهمان سفره خود کرد و با هم غذا خوردند. يا در جريان نزول آيه تطهير، آن حضرت ظرفي از حلواي کاچي را براي رسول الله آورد. در جنگ اُحُد نيز وقتي متوجه جراحت صورت پدر گرديد، خود را به سرعت رساند و ايشان را مداوا کرد. همچنين، در جريان حفر خندق، از ناني که براي امام حسن و امام حسين پخته بود، براي رسول الله که بسيار گرسنه بود، برد.

 تکريم و رعايت حال پدر در همه حال، يک اصل در سيره حضرت فاطمه بود. بنابر گزارش ابن فتال نيشابوري (م 508 ق): «روزي آن حضرت همراه با فرزندان خود به خانه رسول الله رفت و ديد ايشان در خواب عميقي فرو رفته است. امام حسن و امام حسين خود را روي بازوهاي رسول الله انداخته و مدتي کنار ايشان بودند، اما باز هم آن حضرت از خواب بيدار نشد. حضرت فاطمه از فرزندان خود خواست تا به خانه برگردند و مزاحم خواب رسول الله نشوند.»

حضرت زهرا سلام الله عليها، در آخرين روزهاي حيات و به هنگام شدت يافتن بيماري پدر، همواره کنار ايشان بود و حتي از همسران رسول الله نيز غافل نبود و به نزد آنان مي‌رفت و از اينکه پدرش امکان حضور نزد زنان خود را ندارد، طلب حلّيت کرد. درد فِراق بر ايشان چنان بود که بعد از رحلت پدر، با بوييدن پيراهن او بيهوش گرديد. ازاين رو، اميرمومنان علي آن پيراهن را براي مدتي مخفي کرد. اندوه ايشان چنان با گريه همراه بود که به بکّائين شهرت يافتند و گاهي با سرودن شعر از فراق پدر سخن مي‌گفت.

*تکريم همسر از نکات قابل توجه در سيره حضرت زهرا بود؛ لطفاً در اين زمينه هم مطالبي بيان کنيد.

 آن حضرت بر اين امر تأکيد داشت که بهترين مرد کسي است که با همسر خود خوش رفتار باشد؛ ايشان در عمل نيز، بسيار شيفته و علاقه مند به همسر خود علي بن ابي طالب بود و همواره از او به نيکي و بهترين همسر و تکيه گاه براي خانواده ياد مي‌کرد. همچنين، زماني که همسر خود را محزون و گريان مي‌ديد، از ايشان دل جويي مي‌کرد و با نگراني مي‌گفت: «خداوند چشمان شما را گريان نسازد.»

 درباره دلتنگي و ارادت حضرت زهرا نسبت به همسر خود آمده است، هنگامي که اميرمومنان علي به مأموريتي مي‌رفت، وسايل و آذوقه سفر ايشان را آماده مي‌کرد و چون از فرط محبت، تحمل دوري همسرش را نداشت، گريه مي‌کرد. به عنوان نمونه، در مأموريتي که براي اميرمومنان علي پيش آمد، سه روز گذشت و خبري از آن حضرت نيامد؛ حضرت فاطمه نگران گرديد و با حال گريان نزد رسول الله رفت تا خبري از ايشان بيابد.»

در هنگام بازگشت اميرمومنان علي از سفر نيز، سيره ايشان چنان بود که از او به گرمي استقبال کند؛ به گونه‌اي که افزون بر آراستن منزل، لباس آراسته مي‌پوشيد و غذايي را براي پذيرايي آماده مي‌کرد. رابطه بين ايشان و اميرمومنان علي بر مدار محب و تکريم همديگر بود. رابطه‌اي که حضرت زهرا همسرش را صاحب خانه مي‌دانست و حتي براي صحبت کردن با مخالفان نيز از همسر خود اجازه مي‌گرفت.

 حضرت زهرا بسيار قانع بود و از اينکه چيز بيشتري را از همسرش اميرمومنان علي بخواهد يا امر به کاري کند، حيا مي‌کرد؛ چنانکه خطاب به امام فرمود: «رسول الله من را نهي کرده که چيزي از تو درخواست کنم و پدرم به من فرمود: اگر چيزي براي تو آورد، بپذير و گرنه تو درخواستي از او نداشته باش.»

حضرت زهرا، در مشکلات زندگي، طبعي خوش و شوخ با اميرمومنان علي داشت و هيچگاه همسر خود را به سختي نمي‌انداخت و از اينکه خواسته‌اي را تحميل کند که در توان او نباشد، از خدا طلب بخشش مي‌کرد. به عنوان نمونه، زماني اميرمومنان علي درآمد باغ خود را در راه بازگشت به خانه انفاق کرده بود و با دست خالي به خانه برگشت، حضرت زهرا فرمود: «من از اينکه چيزي را از او بخواهم، از خدا طلب آمرزش دارم و ديگر از او چيزي طلب نمي‌کنم.»

 نوع رابطه حضرت صديقه طاهره با اميرمومنان علي چنان بود که احساس رضايتمندي نسبت به همديگر را هم ابراز مي‌کردند. به عنوان نمونه، ايشان در آخرين لحظات عمر خود نيز خطاب به همسر خود فرمود: «اي پسر عمو! مي‌داني که هرگز- به شما دروغ نگفته‏ام، از هنگامي که زندگي مشترک داريم، با تو مخالفتي نکرده‏ام.» اميرمومنان علي نيز فرمود: «پناه بر خدا! شما به احکام خدا داناتر، پرهيزکارتر و بيشتر از آن از خدا مي‌ترسي که من فرداي قيامت بتوانم بگويم مخالفتي با من روا داشته ‏اي.»

تکريم و حمايت از همسر، داشتن آرامش و صبر، اهتمام به تربيت فرزندان نيکو و شجاع و داشتن تقواي الهي در زندگي مشترک، بخشي از مهمترين و بارزترين ويژگي‌هاي زندگي حضرت فاطمه بود که اميرمومنان علي به آن فخر کرده و همواره از آن ويژگي‌ها ياد مي‌کرد و مي‌فرمود: «هرگز فاطمه را به خشم نياوردم و هرگاه به او مي‌نگريستم، همه ناراحتي‌ها، رنج‌ها و غصه‌هايم را از ياد مي‌بردم.»

*در زمينه نيکي با خويشاوندان سيره حضرت چگونه بود؟

انسان پس از حيات فردي و روي‌آوري به زندگي جمعي، پيش از ديگر آحاد جامعه، با خويشان يا اقوام نَسَبي و سببي ارتباط برقرار مي‌کنند. درباره رفتار و سيره خانوادگي حضرت فاطمه با بستگان نيز گزارش‌ها حاکي از آن است که ايشان تا حد امکان نسبت به صله ارحام و احسان توجه داشتند و از فراخواني آنان به اطاعت الهي غافل نبودند. به عنوان نمونه، آن حضرت از اموالي که داشتند، به- فقرا و نيازمندان بني هاشم صدقه مي‌داد.

 حضرت فاطمه پس از ازدواج با اميرمومنان علي با مادر همسرش حضرت فاطمه بنت اسد در يک خانه زندگي مي‌کرد و امور خانه، ميان آنان تقسيم شده بود؛ لذا فاطمه بنت اسد، اموري مانند آب آوردن و تهيه مايحتاج زندگي را عهده‌دار بود و در اين مدت حضرت فاطمه تعاملي نيک با مادرشوهر خود داشت.

‌حضرت زهرا افزون بر سفارش به صله‌رحم، در راستاي تکريم خويشاوندان، اگر غذاي خوشمزه اي درست مي‌کرد، براي زنان رسول الله نيز مي‌فرستاد. ايشان وصيت کرد تا اموالي از ارث و حتي درآمدهاي زمين‌هاي کشاورزي خود را به بستگانش از جمله اُمامَه دختر ابي العاص و خواهرش زينب و به همسران پيامبر اکرم و نيز زنان بني هاشم بدهند که براساس آن به هر يک از آنان دوازده اوقيه (معادل 480 درهم) داده شود.

‌شرکت در تشييع جنازه بستگان، از جمله خواهرش رُقَيّه، يکي ديگر از رفتارهاي ارزشي و اجتماعي حضرت زهرا در سبک زندگي اسلامي بود. آن حضرت، در کنار قبر او اشک ريخت و رسول الله اشک‌هاي دخترش را با پيراهن خود پاک مي‌کرد. همچنين، پس از شهادت ام کلثوم خواهر ديگرش در سال سوم هجري و پس از جنگ اُحُد، به همراه جمعي از زنان انصار و مهاجران بر سر جنازه خواهرش حاضر گرديد و بر بدن او نماز ميت خواند. حضرت زهرا بنابر حس دوستي و نيکي به بستگان، در سال هشتم هجري قمري در تشييع جنازه سومين خواهرش يعني زينب نيز شرکت کرد و بر جنازه اش نماز ميت خواند.حضرت زهرا، بر شهادت جناب جعفر بن ابي طالب و جناب حمزه گريست و هر هفته بر سر قبر حضرت حمزه مي‌رفت و به نماز و خواندن دعا مشغول بود. ايشان، به دستور رسول الله تا سه روز غذا تهيه مي‌کرد و به خانه جناب جعفر مي‌برد و اسماءبنت عُمَيس همسر جعفر را تسلي مي‌داد و اين رفتار حضرت زهرا بعدها در ميان مردم به يک سنت تبديل گرديد. همچنين، به تعمير قبر جناب حمزه پرداخت و با سنگي آن را مشخص کرد. آن حضرت، افزون بر اين رفتارهاي فردي، هر ساله نيز به همراه برخي زنان به زيارت قبور شهداي احد مي‌رفت و در آنجا دعا و استغفار مي‌کرد.