چرا تفليس در حال گسترش روابط با ايران و اسرائيل است؟

به گزارش تابناک، «امواج ميديا» در مقاله‌اي به بررسي روابط ايران و گرجستان پرداخته که در ادامه آمده است.

لازم به ذکر است انتشار مقالات خارجي به معناي تاييد محتواي آن از سوي تابناک نيست.

گرجستان که زماني به‌عنوان سکوي پرتاب نفوذ غرب در قفقاز جنوبي ستايش مي‌شد، اکنون هم‌زمان با متنوع‌سازي سياست خارجي خود با انتقاد‌هاي فزاينده‌اي از سوي اروپا و ايالات متحده روبه‌رو است.

خودداري تفليس از اعمال تحريم‌ها عليه روسيه، طرح اتهام‌هايي درباره مداخله ناموجه غرب در امور داخلي اين کشور، و پيروزي حزب حاکم روياي گرجستان در انتخابات سال1403 /2024، همگي به تعميق شکاف با پايتخت‌هاي غربي انجاميده است.

در ميانه اين سرد شدن روابط، گرجستان خود را درگير يک بازتنظيم ژئوپليتيکي آرام يافته است تغييري در رابطه‌اش با ايران.

در طول دو سال گذشته، تبادلات ميان تفليس و تهران به‌طور محسوسي تشديد شده است. تنها در سال گذشته، ايراکلي کوباخيدزه، نخست‌وزير گرجستان، دو سفر به ايران انجام داد- نخست براي شرکت در مراسم تشييع پيکر رئيس‌جمهور فقيد، ابراهيم رئيسي، و سپس براي حضور در مراسم تحليف رئيس‌جمهور اصلاح‌طلب، مسعود پزشکيان- که نشان‌دهنده قصدي آشکار براي گرم‌تر کردن روابط در ميانه‌ي تغييرات محيط منطقه‌اي است.

کوباخيدزه در ديدار با پزشکيان، گفت که ايران جايگاهي مهم و سازنده در منطقه دارد و از فضاي دوستانه حاکم بر روابط دوجانبه بين دو ملت ابراز رضايت کرد.

در خرداد/ژوئن، در پي جنگ اسرائيل عليه ايران، الکساندر خوِتسيياشويلي، معاون وزير امور خارجه گرجستان، براي ابراز تسليت به قربانيان به سفارت ايران در تفليس رفت؛ اقدامي که انتقاد تند سفير اسرائيل را در پي داشت.

اين اقدام، تغييري قابل توجه را برجسته کرد: همان دولت روياي گرجستان پيش‌تر در سال1392 /2013 سفر بدون رواديد براي شهروندان ايراني را لغو کرده و براي صد‌ها تبعه ايراني ممنوعيت ورود اعمال کرده بود؛ امري که نشان مي‌داد در آن مقطع علاقه چنداني به نزديک‌تر شدن روابط وجود نداشت.

با توجه به اشغال بخشي از سرزمين‌هايش توسط روسيه، تفليس از پيوستن رسمي به قالب 3+3 خودداري مي‌کند ابتکاري که پس از جنگ1399 /2020 بر سر ناگورنو-قره‌باغ براي ايجاد ثبات و همکاري از طريق گردهم آوردن ايران، روسيه و ترکيه، به‌همراه جمهوري آذربايجان، ارمنستان و گرجستان، راه‌اندازي شد.

با اين حال، اتخاذ موضع هرچه پررنگ‌تر «حاکميت‌گرا» از سوي تفليس و کاهش همسويي آن با بروکسل در حوزه سياست خارجي و مسائل امنيتي، فضايي براي تعامل گسترده‌تر با تهران ايجاد کرده است.

ايران مدت‌هاست که از محدود کردن نقش قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي در قفقاز جنوبي حمايت کرده است. با اتخاذ موضعي متوازن‌تر از سوي گرجستان در قبال روسيه و افزايش گشودگي اين کشور به همکاري با چين، نوعي نزديکي به ديدگاه ايران درباره نظمي براي منطقه شکل گرفته است که چندقطبي و متکي بر بازيگران منطقه‌اي است.

جاه‌طلبي‌هاي تجاري و زيرساختي

به‌رغم گسترش تعاملات ديپلماتيک، تجارت ايران با گرجستان در مقايسه با مبادلاتش با ارمنستان و جمهوري آذربايجان همچنان محدود است. در سال1403 /2024، مجموع تجارت دوجانبه به 322 ميليون دلار رسيد که 285 ميليون دلار از آن را صادرات ايران تشکيل مي‌داد.

با اين حال، شبکه توافق‌نامه‌هاي تجارت آزاد گرجستان از جمله با اتحاديه اروپا دسترسي اين کشور به بازار‌هاي ايالات متحده در چارچوب نظام ترجيحات تعميم‌يافته، و مناطق آزاد صنعتي آن، گرجستان را به مقصدي جذاب براي کسب‌وکار‌هاي ايراني تبديل کرده است.

تفليس همچنين در موقعيت کليدي در کريدور خليج‌فارس درياي سياه ايران قرار دارد، تلاشي که با هدف ارتقاي اتصال‌پذيري منطقه‌اي طراحي شده است.

اين طرح چندوجهي بندر عباس در جنوب ايران را به مرز‌هاي شمالي اين کشور با ارمنستان يا جمهوري آذربايجان متصل کرده و از طريق گرجستان به درياي سياه امتداد مي‌يابد.

اجراي موفقيت‌آميز اين طرح، اتصال ايران را در چهار حوضه دريايي گسترش خواهد داد خليج فارس و درياي عمان، درياي خزر، درياي سياه و مديترانه و روابط تجاري آن را با قفقاز جنوبي و همچنين بلغارستان، يونان و هند عميق‌تر خواهد کرد.

به‌طور کلي‌تر، ايران قصد دارد از کريدور پيشنهادي براي ادغام دو پروژه بزرگ زيرساختي ديگر که در قلمرو اين کشور تقاطع دارند، استفاده کند: کريدور حمل‌ونقل بين‌المللي شمال- جنوب و ابتکار کمربند و جاده چين.

اين شبکه‌ها در مجموع مي‌توانند نقش ايران را به‌عنوان يک پل مهم اوراسيا که روسيه را به هند، چين را به اروپا و درياي عمان را به آسياي مرکزي و قفقاز جنوبي متصل مي‌کند، ارتقا دهند.

تهران با ارائه مسيري به کشور‌هاي مشارکت‌کننده که آبراه‌هاي سنتيِ تحت سلطه غرب را دور مي‌زند، اميدوار است پويايي‌هاي تجارت منطقه‌اي را بازشکل دهد و دامنه‌ي نفوذ ژئوپليتيکي خود را گسترش دهد.

با اين حال، با وجود ظرفيت‌هاي بالقوه، کريدور خليج‌فارس- درياي سياه همچنان تا حد زيادي در سطح مفهومي باقي مانده است. پيشرفت اين طرح با چالش‌هاي مداوم محدود شده است- که در صدر آنها تحريم‌هاي ايالات متحده عليه ايران قرار دارد؛ تحريم‌هايي که همچنان تأمين مالي و همکاري‌هاي بين‌المللي را با مانع روبه‌رو مي‌کند.

در واقع، برخلاف کريدور حمل‌ونقل بين‌المللي شمال- جنوب، کريدور خليج‌فارس- درياي سياه از سازوکار‌هاي بانکي جايگزين و پشتيباني نهادي گسترده‌تر برخوردار نيست.

نقش ايران در راه‌گذر‌هاي حمل‌و‌نقل بين‌المللي

ايران به عنوان نقطه تقاطع آسيا و اروپا، از نظر جغرافيايي موقعيتي مرکزي دارد و روسيه و هند را نيز به هم متصل مي‌کند. اين کشور افزون بر اين، در خط اتصال بين طرح کمربند و جاده و راه‌گذر حمل‌و‌نقل بين‌المللي شمال-جنوب نيز واقع است.

محدوديت‌هاي نزديک شدن روابط

به‌رغم نگراني‌هايي که از سوي برخي مقام‌هاي ايالات متحده ابراز شده است، گرم‌تر شدن روابط بين تفليس و تهران نه يک دستاورد بزرگ به‌شمار مي‌آيد و نه آغاز يک مشارکت راهبردي واقعي است.

سياست خارجي در حال تحول تفليس- که تعامل با روسيه، چين و ايران را دربر مي‌گيرد- بيش از آن‌که نشان‌دهنده چرخشي به سوي شرق باشد، بازتاب‌دهنده شکاف‌هاي داخلي رو به افزايش درون اتحاديه اروپا است.

ادغام يورو-آتلانتيکي همچنان يک اولويت رسمي در سياست خارجي گرجستان باقي مانده است. با اين حال، دولت تفليس به‌طور فزاينده‌اي خود را از بلوک ليبرالِ تحت رهبري بروکسل- که آن را «حزب جنگ جهاني» مي‌نامد- دور مي‌کند و در عوض با اردوگاه محافظه‌کار «حاکميت‌گرا» همسو مي‌شود که مجارستان و بخش‌هايي از حزب جمهوري‌خواه ايالات متحده نمونه‌هاي برجسته آن به‌شمار مي‌آيند.

به‌طور قابل توجهي، حزب روياي گرجستان دولت دونالد ترامپ را يک «هم‌پيمان ايدئولوژيک» در برابر آنچه نخبگان ريشه‌دار غربي مي‌داند تلقي مي‌کند؛ نخبگاني که از نگاه اين حزب، محرک تداوم رويارويي با روسيه بر سر جنگ اوکراين هستند.

در اين چارچوب، تعامل گرجستان با ايران با تلاش‌هاي موازي براي تعميق روابط با اسرائيل متوازن مي‌شود همسويي‌اي که بازتاب پررنگي در محافل محافظه‌کار ايالات متحده و بخش‌هايي از اروپا دارد.

به‌طور قابل توجهي، در ميان کشور‌هاي قفقاز جنوبي، گرجستان پس از آغاز جنگ غزه صريح‌ترين موضع طرفدار اسرائيل را اتخاذ کرده است.

برخلاف ارمنستان و جمهوري آذربايجان، تفليس در 15 مهر 1402 /7 اکتبر 2023 «حمله تروريستي هولناک عليه دولت اسرائيل» را محکوم کرد و همبستگي خود را با تل‌آويو ابراز داشت. گرجستان همچنين در رأي‌گيري‌ها درباره قطعنامه‌هاي سازمان ملل که اقدامات اسرائيل در غزه را محکوم مي‌کردند، رأي ممتنع داد.

در تازه‌ترين تحول، ايتامار بن‌گوير وزير امنيت ملي راست افراطي اسرائيلکه ممکن است به‌زودي با حکم بازداشت ديوان کيفري بين‌المللي روبه‌رو شود، در اواخر مرداد/اواخر اوت به گرجستان، که عضو ديوان کيفري بين‌المللي است، سفر کرد.

اين سفر به‌طور رسمي به‌عنوان تعاملي با تمرکز بر همکاري در حوزه اجراي قانون معرفي شد، اما بن‌گوير از اين فرصت استفاده کرد تا اعلام کند «اسرائيل در حال شکست دادن ايران و حزب‌الله است و با حماس در غزه مي‌جنگد»، تصاويري از سوءاستفاده ادعايي جنبش فلسطيني حماس از کمک‌هاي بشردوستانه به نمايش گذاشت و از مقام‌هاي گرجستان خواست براي آزادي اسيران اسرائيلي تلاش کنند. اندکي بعد، اين سفر با اقدام متقابل وزير کشور گرجستان همراه شد که در مهر/اکتبر به اسرائيل سفر کرد.

در نهايت، مانور‌هاي ديپلماتيک گرجستان بخشي از يک موازنه‌گري گسترده‌تر بين شرق و غرب است پيوندي مصلحتي که از نارضايتي‌هاي مشترک و محاسبات عمل‌گرايانه شکل گرفته است.

از منظر ايران، انعطاف‌پذيري فزاينده گرجستان در سياست خارجي خود پنجره‌اي کم‌سابقه از فرصت ايجاد مي‌کند هم براي تعميق حضور منطقه‌اي و هم براي تضعيف نظم ژئوپليتيکيِ تحت سلطه غرب در مرز‌هاي شمالي‌اش.

هرچند دامنه آن محدود است، بازگشت آرام ايران به گرجستان نشان مي‌دهد که چگونه جابه‌جايي هم‌ترازي‌هاي قدرت در اوراسيا در حال ترسيم دوباره مرز‌هاي نفوذ است حتي در جا‌هايي که زماني به‌طور محکم به غرب متصل تلقي مي‌شدند.