چرا اعراب خليج فارس به رغم حمله به «العديد» به فکر گسترش روابط با ايران هستند؟

حمله موشکي ايران به يک پايگاه هوايي آمريکا در قطر اين هفته مي‌توانست تلاش سال‌هاي اخير سلطنت‌نشينان خليج‌فارس براي کاهش انزواي تهران را با خطر مواجه کند، تلاشي که با اين استدلال انجام مي‌شد که اين کار امنيت منطقه را افزايش مي‌دهد.

اما اين حمله - که تلافي حملات هوايي آمريکا به تاسيسات هسته‌اي ايران بود - پس از هشدار قبلي ايران انجام شد و 19 موشک به قطر يا پايگاه هوايي! خسارتي وارد نکرد. اين موشک‌باران محکوميت‌هاي شديد کشور‌هاي خليج‌فارس را در پي داشت، اما نه بيشتر از آن، که نشان مي‌داد روابط گرم‌تر آنها با ايران تا حدي حفاظت ايجاد کرده و ممکن است پايدار بماند.

شيخ محمد بن عبدالرحمن آل ثاني، نخست‌وزير قطر، روز سه‌شنبه به خبرنگاران گفت: «اميدوارم روابط خوب با ايران هرچه سريع‌تر به حالت عادي بازگردد»، حتي در حالي که اين حمله را محکوم مي‌کرد. «مردم ايران همسايه‌هاي ما هستند و براي آنها آرزوي صلح، رشد و توسعه داريم.»

اين رويداد تصوير روشني از تغيير نگاه خليج‌فارس به تهديدات منطقه‌اي و نحوه مواجهه با آنها از دوره اول رياست‌جمهوري دونالد ترامپ ارائه داد، زماني که ترس از ايران به عادي‌سازي روابط برخي کشور‌هاي عربي با اسرائيل کمک کرد و ديگران را به فکر چنين کاري انداخت. اما ترامپ اکنون با واقعيتي متفاوت روبه‌روست، چرا که دولت او براي دستيابي به توافق‌هاي بيشتر از اين دست، از جمله بين عربستان و اسرائيل، فشار مي‌آورد.

براي مثال، خطري که خليج‌فارس زماني از ايران احساس مي‌کرد، کاهش يافته است. با وجود تاريخ طولاني رقابت و دشمني، کشور‌هاي خليج‌فارس در سال‌هاي اخير کوشيده‌اند ايران را به خود نزديک‌تر کنند، با اين اميد که تعامل مي‌تواند تهديدات ناشي از شبکه گروه‌هاي نيابتي آن را کاهش دهد و منافع ديگري از جمله مزاياي اقتصادي به همراه آورد.

در عين حال، به گفته تحليلگران، برخي از پادشاهي‌هاي عربي نسبت به اسرائيل به‌طور فزاينده‌اي محتاط شده‌اند و پس از حملات 7 اکتبر 2023 حماس به اسرائيل، آن را به دليل عمليات‌هاي نظامي‌اش در غزه، لبنان، سوريه و ديگر نقاط، بازيگري جنگ‌طلب و غيرقابل‌پيش‌بيني در منطقه مي‌دانند.

آل ثاني گفت که منبع اصلي بي‌ثباتي منطقه «درگيري‌اي است که در غزه جريان دارد».

«اچ.‌اي هليير»، پژوهشگر ارشد در زمينه ژئوپليتيک، امنيت بين‌الملل و مطالعات خاورميانه در موسسه سلطنتي خدمات متحد مطالعات دفاعي و امنيتي در لندن، گفت که براي مدت‌ها کشور‌هاي خليج‌فارس «ايران را بزرگ‌ترين نيروي بي‌ثبات‌کننده منطقه» مي‌ديدند و تهديدي که بايد با آن مقابله مي‌کردند.

او گفت: «اين محاسبه تغيير کرده است. اکنون بي‌ثبات‌کننده‌ترين بازيگر اسرائيل است» به دليل اقدامات نظامي‌اش در منطقه. اين نگراني‌ها تا حدي تحت تأثير «مقاومت کم و حمايت زياد» آمريکا و اروپا از اقدامات اسرائيل قرار دارد. او گفت که اين مسئله خليج‌فارس را «به شدت» نگران کرده است.

«محمد بحرون»، مديرکل مرکز تحقيقات بُحوث در دبي، گفت که او توافق‌هاي عادي‌سازي با اسرائيل، از جمله توافق امضا شده توسط امارات در دوره اول رياست‌جمهوري ترامپ، را به دلايل مختلف مثبت مي‌دانست، از جمله اين چشم‌انداز که امارات مي‌تواند به ايجاد دولت فلسطين کمک کند.

اما او گفت رويداد‌هاي دو سال گذشته، که به حمله 13 ژوئن به ايران منجر شد، «حداقل به من نشان داد که اسرائيل به صلح نمي‌انديشد، بلکه به امنيت فکر مي‌کند. نه فقط امنيت، بلکه برداشت خود از آن». او گفت که عمليات نظامي گسترده اسرائيل در منطقه - در غزه، لبنان، سوريه، يمن و ايران - بي‌سابقه بوده است.

جنگ اسرائيل در غزه و مخالفت دولت آن با تشکيل دولت فلسطين، تلاش‌هاي آمريکا براي عادي‌سازي روابط با عربستان سعودي را مختل کرده است. اين پادشاهي بار‌ها گفته است که بدون پيشرفت در جهت تشکيل دولت فلسطين، روابط خود با اسرائيل را عادي نخواهد کرد.

اما پس از آتش‌بس با ايران، مقامات آمريکايي و اسرائيلي اشاره کردند که اين مسئله مي‌تواند به «سود صلح» بينجامد. استيو ويتکاف، فرستاده ترامپ در خاورميانه، گفت که به زودي ممکن است توافق‌هاي بيشتري براي عادي‌سازي روابط اعلام شود. بنيامين نتانياهو، نخست‌وزير اسرائيل، در پستي در اکس (توييتر سابق) درباره همکاري با ترامپ براي «گسترش دايره صلح» به سرعت نوشت. اظهارات خوشبينانه آنها بازتاب اين ارزيابي بود که حملات به ايران مي‌تواند به يک پيشرفت منجر شود.

اما اين حملات، حداقل در خليج‌فارس، به احساس اضطراب افزوده است. آنها همچنين مذاکرات هسته‌اي که قرار بود بين ايران و آمريکا در عمان از سر گرفته شود را مختل کردند بحرون گفت: «جلسه‌اي که بسياري فکر مي‌کردند نقطه عطفي خواهد بود.»

کشور‌هاي خليج‌فارس، که از دستيابي ايران به سلاح هسته‌اي نيز هراس دارند، از موفقيت اين مذاکرات حمايت کرده‌اند. بحرون گفت که حمله اسرائيل به ايران به نظر مي‌رسيد نه تنها براي متوقف کردن اين مذاکرات، بلکه «تلاشي» براي قطع توسعه روابط تهران با خليج‌فارس بوده است.

هليير گفت: «آمريکا درگير يک فرآيند مذاکره بود و اسرائيلي‌ها در ميانه آن شروع به بمباران کردند. اين پيام خاصي به خليج‌فارس مي‌فرستد.»

در حالي که ترامپ گفته است دولت او به مذاکرات بازخواهد گشت، تهران از قبل موضعي سخت‌گيرانه‌تر نشان داده و گفته است که همکاري با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را تا زماني که تضمين‌هايي براي ايمني تاسيسات هسته‌اي و دانشمندان ايراني دريافت نکند، معلق خواهد کرد.

کشور‌هاي مختلف به دلايل خود به دنبال روابط با تهران بوده‌اند. تلاش عربستان سعودي، که چهار سال پيش به طور جدي آغاز شد، پس از حملات 2019 به اين پادشاهي صورت گرفت که رياض ايران را مقصر آن مي‌دانست.

بحرون گفت که تمايل امارات به نزديکي به ايران با ترجيح اين کشور براي «سرمايه‌گذاري در دولت‌سازي» همخواني دارد، اشاره به استراتژي اولويت دادن به روابط با دولت‌ها، صرف نظر از ديدگاه‌شان، در حالي که به شدت با جنبش‌هاي غيردولتي مانند گروه اسلامگراي اخوان‌المسلمين مخالفت مي‌شود.

او گفت که تمايل خليج‌فارس به نزديکي به ايران به معناي «معکوس کردن استراتژي‌اي است که آمريکا به مدت 30 سال روي آن سرمايه‌گذاري کرده، يعني استراتژي انزوا»، که به هيچ‌چيز نرسيده است. او گفت اين سياست «قرار بود برنامه هسته‌اي ايران را متوقف کند؛ اما در حال گسترش است. قرار بود تاثير برنامه موشکي را محدود کند؛ اما نکرد. قرار بود وابستگي ايران به نيرو‌هاي نيابتي را کاهش دهد»، اما «برعکس عمل کرده است.»

او گفت: «ما نياز داريم ايران با ما همانطور رفتار کند که با ديگر کشور‌ها رفتار مي‌کند.»

او اشاره کرد که حتي پس از حمله به قطر، اين کشور به سرعت به ميانجيگري بين ايران و آمريکا روي آورد تا آتش‌بس را به دست آورد.

«مسعود پزشکيان»، رئيس‌جمهور ايران، نيز تلاش کرد تا هرگونه احتمال گسست را کم‌اهميت جلوه دهد. او به امير قطر گفت که موشک‌باران ايران «نبايد به عنوان تقابل بين جمهوري اسلامي ايران و قطر، همسايه دوست و برادر، تفسير شود».

«آنا جيکوبز»، پژوهشگر موسسه مطالعات کشور‌هاي خليج‌فارس، گفت که محکوميت‌هاي خليج‌فارس پس از اين حمله «بسيار مهم است». او گفت که احتمالاً يک «دوره سردي» وجود خواهد داشت، اما کشور‌هاي خليج‌فارس «براي کاهش تنش‌هاي منطقه‌اي همچنان به روابط با ايران متعهد هستند».

او گفت: «فکر مي‌کنم آنها واقعاً معتقدند که استراتژي درست حفظ روابط و گفت‌و‌گو است به ويژه زماني که منطقه در چنين موقعيت شکننده‌اي قرار دارد.»