رمزگشايي از ميانجيگري ترکيه بين سومالي و اتيوپي

کشور محصور در خشکي اتيوپي درصدد کسب دسترسي به آب هاي درياي سرخ و اقيانوس هند است و به همين منظور دي ماه سال گذشته (ژانويه 2024) يادداشت تفاهمي با منطقه خودمختار و جدايي طلب «سومالي لند» در شمال سومالي به امضا رساند که خشم دولت سومالي در موگاديشو را برانگيخت.

موگاديشو درخواست کرده بود که اتيوپي يادداشت تفاهم امضا شده با «سومالي لند» را لغو کند. اين توافقنامه با هدف دسترسي اتيوپي به بنادر و سواحل سومالي لند براي مدت 50 سال آينده امضا شده بود. دولت سومالي اين يادداشت تفاهم را به مثابه به رسميت شناختن سومالي‌لند به عنوان يک کشور مستقل دانست و تهديد به جنگ به منظور محافـظت از تماميت ارضي خود کرد. اتيوپي از سوي ديگر ادعا کرد که به عنوان کشوري محصور در خشکي بنا بر قوانين بين‌المللي حق دسترسي به دريا را دارد.

دولت ترکيه از حدود يک سال پيش در تلاش براي ميانجيگري در اين بحران بين سومالي و اتيوپي بوده است و پيش از اين دو دور مذاکره برگزار شده بود هر چند فراتر از بيانيه هاي مبهم و ابراز حسن نيست نتيجه ملموس و مشخصي در پي نداشت. دولت اردوغان در ترکيه از سال 2011 سرمايه گذاري زيادي در سومالي کرده ، هزاران سرباز سومالي را آموزش داده ، يک پايگاه نظامي راه اندازي کرده و بندر و فرودگاه موگاديشو را اداره کرده است. دولت اردوغان رئيس جمهور ترکيه با اتيوپي نيز روابط خوبي دارد و در سال 2021 با فروش پهپادهاي نظامي، توازن جنگ داخلي در اتيوپي با شورشيان «تيگراي» در شمال اتيوپي را به نفع دولت «آبي احمد» تغيير داد. مذاکرات اتيوپي و سومالي در شرايطي برگزار شد که سران هر دو کشور به نوعي وام‌دار ترکيه بوده اند.

مذاکرات چهارشنبه سران سومالي و اتيوپي در آنکارا حدود هفت ساعت به طول انجاميد و به گفته منابع آگاه، اردوغان و «هاکان فيدان» وزير امور خارجه ترکيه نيز در اين مذاکرات مشارکت فعال داشتند. يکي از محورهاي عمده مذاکرات به رسميت شناختن تماميت ارضي سومالي از سوي اتيوپي بوده که اين امر مستلزم لغو يادداشت تفاهم امضا شده با منطقه خودمختار سومالي‌لند است. اين درحالي بود که به گفته منابع آگاه، نخست وزير اتيوپي در برابر هر گونه ذکري از تماميت ارضي يا وحدت سومالي در بيانيه مقاومت مي‌کرد.

سومالي و اتيوپي در نهايت به توافقي نهايي موسوم به «بيانيه آنکارا» دست يافتند که به خواسته هاي دو طرف پرداخته است. سومالي به خواسته خود مبني بر به رسميت شناخته شدن وحدت و تماميت ارضي خود از سوي اتيوپي رسيده و از سوي ديگر دسترسي تجاري اتيوپي به سواحل سومالي تضمين شده است. هم اکنون قرار شده هيات هاي فني دو طرف تا فوريه 2025 مذاکرات را شروع کنند و ظرف مدت حداکثر چهار ماه مذاکرات را به نتيجه نهايي برسانند.

اتحاديه آفريقا روز پنجشنبه از اتيوپي و سومالي خواست که شروط اين توافق با بدون تاخير به مورد اجرا بگذارند. رئيس کميسيون اتحاديه آفريقا در عين حال مشخص نکرد که چه تدابير و اقداماتي مورد توافق قرار گرفته است. بنا بر متن توافق، دو طرف موافقت کرده‌اند که «اختلافات ديدگاهها و مسائل اختلافي را کنار بگذارند» و در خصوص ترتيبات تجاري و توافق‌هاي دوجانبه «متضمن دسترسي ايمن و پايدار اتيوپي به دريا تحت حاکميت جمهوري فدرال سومالي همکاري کنند».

آنتوني بلينکن وزير خارجه آمريکا گفته که اين توافق حق حاکميت ، وحدت، استقلال و تماميت ارضي هر دو کشور را مورد تاکيد قرار ميدهد. اما در متن انتشار يافته در ترکيه در اين خصوص جزئياتي ذکر نشده که اين توافق چه تاثيري بر يادداشت تفاهم جنجالي اتيوپي با سومالي‌لند خواهد داشت.

اين درحالي است که بنا به گزارش خبرگزاري فرانسه، يک منبع آگاه نزديک به دولت سومالي‌لند گفته است هيچ چيزي در ارتباط با توافق سومالي‌لند با اتيوپي تغيير نکرده است.

آبي نخست وزير اتيوپي هر چند بارها تاکيد کرده کشورش بايد دسترسي ساحلي داشته باشد اما اوايل امسال در پارلمان اتيوپي گفت که اين کشور هيچ علاقه اي به درگير شدن در يک جنگ بر سر دسترسي به دريا ندارد. در واکنش نيز سومالي اقدام به تقويت روابط خود با کشور مصر-  رقيب ديرينه اتيوپي - کرده است.

سومالي همچنين در ماه آوريل (فروردين) سفير اتيوپي را اخراج کرد و گفت که نيروهاي اتيوپي از نيروي صلح‌باني جديد اتحاديه آفريقا عليه شورشيان الشباب حذف خواهند شد. اتيوپي که با 120 ميليون جمعيت دومين کشور پرجمعيت آفريقا است، با استقلال اريتره در سال 1993 دسترسي خود به دريا را از دست داد. اتيوپي و اريتره در سالهاي 1998 تا 2000 بر سر اختلافات مرزي درگير جنگ شدند که حدود 70 تا 300 هزار کشته از دو طرف بر جا گذاشت.

ترکيه در شاخ آفريقا؛ از سرمايه‌گذاري و منافع اقتصادي تا سياست جهاني

دور تازه ورود و نقش آفريني ترکيه در سومالي از سال 2011 تحت لواي مشارکت انسان‌دوستانه و در زماني آغاز شد که سومالي با تبعات 20 سال جنگ داخلي و شکست مداخله‌هاي بين‌المللي در اين کشور دست به گريبان بود. اقدامات ترکيه اما خيلي زود به روابطي با جنبه‌هاي راهبردي و ژئوپلتيک تبديل، و به حضور نظامي ترکيه در اقيانوس هند و درياي سرخ منجر شد. ترکيه وضعيت سياسي بي‌ثبات و ناکامي دولت در سومالي را فرصتي براي افزايش فعاليت‌هاي خود در آفريقا از دروازه‌ منطقه شاخ آفريقا تلقي کرد. ترکيه در ماه‌هاي اخير نيز مشارکت خود با سومالي را تشديد کرده است. ترکيه به سومالي در زمينه دفاع از آب‌هاي ساحلي خود کمک مي‌کند و قراردادي براي اکتشاف نفت و گاز در آب‌هاي بيرون از سواحل شرقي سومالي امضا کرده و همچنين برخي گزارش‌ها حاکي از انجام مباحثاتي براي احداث يک سايت آزمايش موشک و راکت در سومالي توسط ترکيه است. اين فعاليت‌ها نشان دهنده آمال و بلندپروازي‌هاي راهبردي و اقتصادي ترکيه در منطقه شاخ آفريقا است.

«فدريکو دونلي» استاد روابط بين الملل و پژوهشگر سياست و امنيت در حوزه درياي سرخ، بر اين باور است که ترکيه در اين ارتباط به دنبال نقش آفريني جهاني خود به عنوان عضوي از «ناتو» و آزمون توانايي‌ها و ظرفيت‌هاي خود در زمينه مديريت مناقشه و سناريوهاي پسا مناقشه‌هاي منطقه‌اي بود و از اين رهگذر نگاهي هم به افزايش تنوع دسترسي خود به بازارها در شرق آفريقا و نيز تقويت قدرت نرم خود به عنوان کشور اسلامي ميانجيگر در مناقشه هاي منطقه‌اي داشته است.

در سال‌هاي بعد از ورود ترکيه به اين منطقه چندين انجمن و سازمان غير دولتي ترکيه در پروژه هايي در سومالي فعال شدند. با بازگشايي بندر و فرودگاه موگاديشو در سال 2014 که هر دو توسط شرکت‌هاي ترکيه‌اي اداره مي شوند، وضعيت اقتصادي در سومالي تا حدي بهبود يافت و سياستمداران ترکيه حضور اين کشور در سومالي را يک موفقيت ارزيابي کردند.

با اين حال مبارزه با گروه شبه نظامي «الشباب» در سومالي همچنان يکي از علت‌ها يا شايد هم توجيهات حضور نظامي ترکيه در سومالي است بخصوص اينکه بررسي تاريخ سومالي نشان مي‌دهد ظهور گروه‌هايي مانند الشباب در سومالي همانند ظهور القاعده نتيجه مداخله‌هاي نظامي آمريکا در شاخ آفريقا بوده است.

اقدام نظامي اتيوپي با حمايت آمريکا در پايان سال 2006 و ابتداي سال 2007 به بهانه مبارزه با تروريسم، منجر به سرنگون شدن دولت گروه اسلامگراي «دادگاههاي شريعت اسلامي» و تاسيس دولت انتقالي فدرال سومالي در موگاديشو تحت اشغال نظامي اتيوپي شد. گروه دادگاه‌هاي شريعت اسلامي در پي آن به جناح‌هاي شبه نظامي مختلف از جمله گروه تندروي الشباب تقسيم شد. گروه دادگاه‌هاي شريعت اسلامي پس از 14 سال جنگ داخلي و ناامني (از سال 1991) موفق شده بود بخش‌هاي زيادي از مناطق جنوبي سومالي را کنترل کند و با داشتن پشتوانه مردمي در حال تبديل به يک دولت مقتدر اسلامي بود که با منافع آمريکا سازگاري نداشت.

ترکيه در اين ارتباط ، مسئوليت آموزش ارتش سومالي را با همکاري ساير شريکان از جمله اتحاديه اروپا و آمريکا به عهده گرفت و در سال 2017 يک پايگاه نظامي در موگاديشو باز کرد که به عنوان مقر نظامي ترکيه در منطقه عمل مي کند. ترکيه و سومالي در همين ارتباط اوايل سال 2024 (بهمن 1402) يک توافقنامه نظامي امضا کردند و کمي بعد شروط توافق را گسترش دادند تا فعاليت‌هاي نظامي دريايي را هم براي مدت 10 سال آينده در بگيرد. امضاي اين توافقنامه در حالي بود که تنشها بين سومالي و همسايه غربي آن يعني کشور محصور در خشکي اتيوپي در حال افزايش بود.

توافق سال گذشته ترکيه با سومالي از جهت عضويت ترکيه در سازمان پيمان آتلانتيک شمالي (ناتو) و روند نزديکي روابط اين کشور با آمريکا حائز اهميت دو چنداني است. ترکيه در ادامه مداخلات خود در ليبي، با تثبيت حضور خود در سومالي در تلاش است تا خود را يک شريک و متحد ارزشمند براي آمريکا و ناتو در قاره آفريقا به اثبات برساند. اين اقدام بخصوص با توجه به سردي و تيرگي روابط برخي کشورهاي آفريقايي با فرانسه و اخراج نيروهاي نظامي فرانسه از کشورهايي مانند نيجر و چاد در منطقه «ساحل» و همچنين افزايش نفوذ روسيه در آفريقا براي ناتو حائز اهميت است بخصوص که ديگر اعضاي ناتو مانند ايتاليا (از استعمارگران سابق در سومالي) نيز از پذيرش بار مسئوليت‌هاي امنيتي در آفريقا شانه خالي کرده اند. منطقه ساحل به منطقه حائل بين «ساوانا» يا گرم‌دشت‌ها و علفزارهاي گرمسيري ناحيه مداري در جنوب و صحراي آفريقا در شمال اطلاق مي‌شود. کمربند ساحل به پهناي حدود يک هزار کيلومتر به طول 5 هزار و 400 کيلومتر از درياي سرخ تا اقيانوس اطلس امتداد دارد.

از اين رو برخي تحليلگران بر اين باورند که مداخلات و فعاليت‌هاي ترکيه در سومالي بخشي از يک راهبرد فراگيرتر در عرصه سياست جهاني است و افزايش اهميت ترکيه در چهارچوب‌هاي امنيتي ناتو مي‌تواند به تحقق اين هدف آنکارا ياري برساند. اين در حالي است که بخش دفاعي و نظامي ترکيه نفوذ فزاينده‌اي در تصميم‌گيري‌هاي سياست خارجي ترکيه داشته و از آنجا که ترکيه خود را يک صادر کننده محصولات صنايع نظامي و دفاعي مي‌داند و کشورهاي آفريقايي از بازارهاي هدف اصلي ترکيه هستند، کشور سومالي مي‌تواند فرصت و دروازه اي براي ورود بيشتر ترکيه به بازارهاي تسليحاتي و نظامي آفريقا باشد.

نگراني موگاديشو از سومالي‌لند و آينده نامعلوم سياست‌هاي ترکيه

دولت سومالي پيش از توافق سال گذشته با ترکيه، در فوريه 2023 يک توافق همکاري نظامي با امارات عربي متحده امضا کرده بود که با مخالفت‌هايي در مجلس سومالي درباره شروط آن توافق رو به رو شد. اين توافق به امارات اجازه اجراي عمليات نظامي و امنيتي از جمله عمليات زميني ، دريايي و هوايي در سومالي و همچنين اجازه استفاده از قلمرو سومالي را مي‌دهد ضمن اينکه اين توافق به نظاميان امارات در سومالي مصونيت مي‌دهد. برخي نمايندگان مجلس چنين شروطي را نقض حاکميت سومالي دانستند. امارات يک ماه پس از امضاي اين توافق، کار احداث يک پايگاه جديد تحت مالکيت و اداره امارات را در منطقه «جوبالند» در جنوب سومالي شروع کرد. مجلس سومالي هنوز توافق با امارات را به تصويب نهايي نرسانده اما توافق سال گذشته با ترکيه خيلي سريع به تصويب پارلمان رسيد. کشور امارات نيز از ديگر بازيگران فرامنطقه‌اي در آفريقا و رقيب ترکيه به شمار مي‌رود.

برخي منابع مي‌گويند که دولت حسن شيخ محمد در سومالي در پيش از انتخابات ماه مه 2023 ترکيه و با پيش‌بيني شکست اردوغان در انتخابات ترکيه به سمت توافق با امارات رفت. کنار رفتن اردوغان مي‌توانست يک خلاء در سومالي ايجاد کند چرا که مخالفان اردوغان در انتخابات ترکيه به ايفاي نقش برجسته ترکيه در مناطقي مانند شاخ آفريقا اعتقادي نداشتند. اما هر چند احتمال شکست اردوغان در انتخابات نيز در توافق سومالي با امارات نقش داشته اما يک عامل مهم ديگر نگراني دولت موگاديشو از گسترش روابط اتيوپي با سومالي‌لند بوده است.

سومالي فاقد نيروي هوايي و نيروي دريايي است و از اين رو هرگونه تلاش اتيوپي براي تحميل اراده خود در آب‌هاي سومالي نمي‌تواند با برخوردي از سوي نيروهاي ارتش سومالي رو به رو شود و دولت موگاديشو از اين رو به دنبال جلب حمايت نظامي خارجي است.

از سوي ديگر، برگزاري انتخابات رياست جمهوري آبان ماه امسال در سومالي‌لند اوضاع را پيچيده‌تر کرده است بخصوص که «عبدالرحمن محمد عبدللهي» رئيس جديد دولت سومالي لند نسبت به رئيس دولت قبلي، حرف‌شنوي کمتري از نخست وزير اتيوپي دارد. سومالي لند در سال 1991 بطور يکجانبه استقلال خود را از سومالي اعلام کرد اما موگاديشو اين اقدام را به رسميت نشناخته است.

برخي ناظران و تحليلگران ميگويند که سومالي‌لند اميدوار است که در دولت آينده آمريکا به رياست دونالد ترامپ شرايط به نفع اين منطقه خودمختار سومالي تغيير کند بخصوص که برخي منابع خبري از هم اکنون مدعي شده اند که مقامات دولت آينده ترامپ در حال بررسي براي به رسميت شناختن استقلال سومالي‌لند هستند.

ترکيه با سرمايه‌گذاري در سومالي درصدد کسب پايگاهي براي ورود به شاخ ‌آفريقا و فراتر از آن بوده است و با ميانجي‌گري بين سومالي و اتيوپي در جهت حفظ امنيت سرمايه‌گذاري‌هاي خود، فعلا و تا اطلاع ثانوي از تشديد تنش‌ها در منطقه جلوگيري کرده اما اين ممکن است آرامش قبل از طوفان باشد و در آينده شرايط ممکن است دستخوش دگرگوني شود. کمتر منطقه‌اي در جهان به اندازه شاخ آفريقا دستخوش ناامني و بي‌ثباتي بوده است. منطقه‌اي در بر دارنده چهار کشور سومالي، اتيوپي، جيبوتي و اريتره که در گذشته جنگ بين اتيوپي و اريتره (پس از استقلال اريتره)، جنگ داخلي در اتيوپي و جنگ و شکست دولت در سومالي با مداخله‌هاي خارجي و فعاليت گروههاي مسلح افراطي را تجربه کرده است؛ منطقه‌اي که اکنون به صحنه رقابت برخي کشورهاي فرامنطقه‌اي به نيابت از قدرت‌هاي جهاني هم تبديل شده است.

در اين حال بايد منتظر ماند و ديد که آيا با ورود ترامپ به کاخ سفيد، معادلات شاخ آفريقا با رسميت دادن احتمالي آمريکا به يک کشور جديد و باصطلاح دموکراتيک در موقعيتي راهبردي تغيير خواهد کرد و آيا ترکيه قادر به ادامه بندبازي خود در عرصه سياست جهاني در اين منطقه حساس خواهد بود؟ آيا دولت ترامپ استقلال سومالي‌لند را به رسميت خواهد شناخت و از اين کار چه هدف‌هايي خواهد داشت؟ آيا آمريکا و ناتو درصدد ايجاد جبهه‌ جديدي در شاخ آفريقا براي حمايت از منافع غرب و رژيم صهيونيستي بخصوص در برابر جبهه مقاومت در يمن خواهند بود؟ در اين صورت واکنش دولت موگاديشو به استقلال سومالي‌لند چه خواهد بود و آيا ترکيه يا امارات آمادگي ايفاي نقش نظامي براي حمايت از سومالي را خواهند داشت؟

هر چند رسانه‌هاي دولتي ترکيه از جمله آناتولي امضاي توافق بين سومالي و اتيوپي را آشتي با ميانجيگري ترکيه و سرآغاز فصل جديدي از همکاري و توسعه در منطقه توصيف کرده‌اند، اما سابقه مداخله‌هاي خارجي و ناامني در منطقه و همچنين سابقه ترکيه در برخورد با کشورهايي مانند سوريه نشان مي‌دهد که شايد براي ابراز خوشبيني از نقش ترکيه در شاخ آفريقا کمي زود باشد.

منبع: ايرنا