رقابت نزديک ايران و ترکيه در هوش مصنوعي

برخي از پايگاه‌هاي استنادي معتبر در جهان نقش مهمي در ارزيابي پژوهش‌هاي علمي ايفا مي‌کنند. يکي از اين پايگاه‌ها، سايمگو (SCImago) است که بر اساس داده‌هاي اسکوپوس، رتبه‌بندي مجلات علمي را ارائه مي‌دهد. علاوه بر آن، وب آو ساينس (Web of Science)، که پيش‌تر با نام ISI شناخته مي‌شد، يکي ديگر از منابع معتبر براي سنجش توليدات علمي و ارزيابي استنادي پژوهش‌ها محسوب مي‌شود.

در حوزه هوش مصنوعي و ساير فناوري‌هاي نوظهور، اين پايگاه‌ها به دليل گستردگي پوشش و دقت بالاي داده‌ها به‌عنوان منابع اصلي براي تحليل وضعيت توليد علم، روندهاي پژوهشي و شاخص‌هاي استنادي مورد استفاده قرار مي‌گيرند. پژوهشگران و سياست‌گذاران علمي معمولاً به گزارش‌هاي اين پايگاه‌ها استناد مي‌کنند تا تصويري جامع از جايگاه علمي محققان، مؤسسات و کشورها در توليد دانش و تأثيرگذاري علمي ترسيم کنند.

رئيس انجمن ملي هوش مصنوعي ايران محمدهادي زاهدي درباره رتبه ايران در منطقه بر اساس آمار سايمگو مي‌گويد: « طبق آمار اين مرکز تا پايان 2023، ايران رتبه جهاني شانزدهم را کسب کرده و رتبه پانزدهم متعلق به ترکيه است که نشان مي‌دهد ما در منطقه دوم شده‌ايم. در آمار قبلي اين مرکز (تا پايان 2022) ايران رتبه پانزدهم در دنيا و اول در منطقه را داشت. مهمترين معيار اين مراکز تعداد مقالات توليد شده در حوزه هوش مصنوعي است.»

اين رتبه يک شاخص تجمعي است که داده‌هاي پژوهشي را از سال‌هاي گذشته تا پايان سال 2023 شامل مي‌شود. بااين‌حال، در سال 2023 به‌صورت مستقل، ايران موفق به کسب رتبه نخست منطقه‌اي و جايگاه سيزدهم جهاني در حوزه هوش مصنوعي شده است. لازم به ذکر است که داده‌هاي مربوط به سال 2024 هنوز منتشر نشده‌اند. تصوير زير جايگاه ايران را در منطقه در سال 2023 نمايش مي‌دهد.

تأثيرگذاري مقالات در حوزه هوش مصنوعي

يکي از معيارهاي مهم در ارزيابي پژوهش‌هاي علمي، ميانگين ارجاعات به ازاي هر مقاله (Citations per Paper) است. اين شاخص نشان مي‌دهد که به طور متوسط هر مقاله منتشر شده در حوزه هوش مصنوعي چند بار مورد استناد ساير پژوهش‌ها قرار گرفته و چقدر تأثيرگذار بوده است.

در ارتباط با ارزيابي تعداد ارجاعات به مقالات بايد اين نکته را در نظر گرفت که معمولا نياز به گذشت زمان دارد زيرا ارجاعات به تدريج و با انتشار مقالات جديد در طول زمان مشخص مي‌شوند؛ به همين دليل، آمار دقيق ارجاعات معمولا با تأخير ارائه مي‌شود. به طور معمول، اين آمار با فاصله‌اي حداقل يک‌ساله منتشر مي‌شود؛ يعني ارزيابي و انتشار آمار ارجاعات مربوط به مقالات سال 2024 معمولا زماني انجام مي‌شود که بخشي از سال 2025 سپري شده باشد.

به گفته زاهدي دليل اين تأخير اين است که بايد فرصتي فراهم شود تا مقالات جديدي منتشر شوند که به مقالات سال 2024 ارجاع دهند. تنها پس از جمع‌آوري و تحليل اين داده‌ها مي‌توان ارزيابي دقيقي از عملکرد علمي مقالات منتشرشده در سال 2024 ارائه داد. اين فاصله زماني براي تحليل علمي معتبر و ارائه گزارش‌هاي دقيق در حوزه توليد علم ضروري است.

رقابت تنگاتنگ ايران و ترکيه در تعداد مقالات در حوزه هوش مصنوعي

هفت مولفه در رتبه جهاني تأثيرگذار است که يکي از مولفه‌ها توليد مقاله است. ايران و ترکيه در تعداد مقالات منتشرشده رقابت خيلي تنگاتنگي دارند و پيشتاز توليد مقالات تحقيقاتي هوش مصنوعي در طول سال‌هاي 2018-2022 با توليد مداوم 1500-2000 مقاله در سال بودند. عربستان نيز رشد قوي نشان داده و توليد مقالات خود را از 711 در سال 2018، به  1524 در سال 2022 تقريباً دو برابر کرده است. همچنين امارات متحده عربي رشد قابل توجهي داشته و از  294 در سال 2018، به 1235 در سال 2022 افزايش يافته است.

رئيس انجمن ملي هوش مصنوعي در مورد مقايسه شاخص‌هاي علمي ايران و ترکيه مي‌گويد: «طبق آخرين آمار مجموع مقالاتي که ترکيه در حوزه هوش مصنوعي منتشر کرده 75305 مقاله و  ايران 73545  تا الان است. در ارتباط با مقايسه تعداد سايتيشن‌هاي (citation) ايران و ترکيه، تعداد کل ارجاعات براي ترکيه 72339  و براي ايران  81200  است. يعني تعداد ارجاعات مقالات محققين ايراني بيشتر بوده است. تعداد ارجاعات به ازاي مقاله در ترکيه 0.96  و ايران 1.1 است. اگرچه تعداد مقالات ترکيه بيشتر بوده (به اندازه 1800 مقاله) اما آنچه خيلي مهم است، اين آمار نشان مي‌دهد کيفيت مقالات ما بهتر بوده که تعداد ارجاع به آن‌ها بيشتر بوده است.»

رتبه در منطقه بر اساس تأثير استنادها

ايران و ترکيه بيشترين تعداد استناد را در اکثر دوره‌ها داشته‌اند. عربستان نيز نسبت به تعداد مقالات خود، عملکرد استنادي قوي نشان مي‌دهد. تعداد استنادها براي سال‌هاي اخير کمتر است زيرا مقالات نياز به زمان براي جمع‌آوري استناد دارند. بر اين اساس ترکيه عملکرد استنادي پايداري را نشان مي‌دهد و معمولاً در رتبه دوم يا سوم قرار دارد

رتبه در منطقه بر اساس تحليل شاخص  H-Index

شاخص H-Index يکي از معيارهاي پرکاربرد براي سنجش تاثيرگذاري علمي محققان، مجلات و حتي کشورها در حوزه‌هاي مختلف علمي از جمله هوش مصنوعي است. اين شاخص تعداد مقالاتي را که به ميزان قابل توجهي مورد استناد قرار گرفته‌اند، اندازه‌گيري مي‌کند. به بيان ساده، اگر يک پژوهشگر داراي H-Index برابر با 20 باشد، به اين معني است که او حداقل 20 مقاله منتشر کرده که هرکدام حداقل 20 بار مورد استناد قرار گرفته‌اند.

به دليل رشد سريع تحقيقات و توليد مقالات در حوزه هوش مصنوعي، شاخص H-Index به‌عنوان ابزاري مؤثر براي شناسايي محققان تأثيرگذار و نوآور مطرح مي‌شود.

ايران در شاخص  H-Index رتبه 151 را دارد. ترکيه عليرغم اينکه بيشترين تعداد مقاله را ندارد، رتبه 183 در شاخص H-Index  را دارد و عربستان نيز رتبه  134 دارد. اين نشان مي‌دهد که برخي کشورها ممکن است مقالات بيشتري توليد کنند اما برخي ديگر بر تحقيقات با تأثير بالاتر تمرکز دارند.

رتبه ايران در کاربردي سازي هوش مصنوعي

در حوزه هوش مصنوعي (AI)، دو مسير مهم و مکمل وجود دارد: توليد مقالات علمي و کاربردي‌سازي فناوري. هرچند اين دو مسير در برخي موارد به هم مرتبط هستند، اما تفاوت‌هاي بنيادين دارند. کاربردي‌سازي به معناي پياده‌سازي فناوري‌هاي هوش مصنوعي در دنياي واقعي براي حل مسائل عملي در صنايع مختلف مانند بهداشت، حمل‌ونقل، کشاورزي و امور مالي است.

زاهدي در ارتباط با رتبه ايران در کاربردي‌سازي اين فناوري نوظهور اين‌گونه توضيح مي‌دهد: «در حوزه کاربردي‌سازي هوش مصنوعي، نظام‌هاي مختلف رتبه‌بندي در دنيا وجود دارد. يکي از نظام‌هايي که ما را رتبه‌بندي مي‌کند، طبق آخرين آمار که در سال 2024 به‌روزرساني شده، رتبه کلان ايران در حوزه هوش مصنوعي را 60 مي‌داند که خود اين رتبه از چند بخش ديگر تشکيل شده است. مواردي مثل ميزان سرمايه‌گذاري موفق در زيرساخت، ميزان موفقيت در تحقيق و توسعه، موفقيت در کاربردي‌سازي و ارائه خدمات عمومي را ارزيابي مي‌کنند. در آخرين ارزيابي اين رتبه 60 براي ايران بود. به‌طور کلي در تمام نظام‌هاي رتبه‌بندي حوزه کاربردي‌سازي هوش مصنوعي در ايران بين 60 تا 75 است.»

در اين رتبه‌بندي 7 حوزه تحقيق و پژوهش، توسعه، تجاري‌سازي، زيرساخت، راهبردهاي کلان ملي کشورها، محيط‌هاي عملياتي‌سازي و کاربردي‌سازي و حوزه استعدادها (سرمايه انساني ماهر، خلاق و فعال در اين زيست‌بوم) ارزيابي مي‌شود. طبق اين رتبه‌بندي کشور ما در حوزه توسعه و تحقيق وضعيت نسبتا خوبي دارد. در حوزه راهبردهاي ملي با توجه به تصويب يک‌سري اسناد و قوانين به نظر وضعيت ما خوب خواهد شد. در مورد سرمايه انساني نيز وضعيت خوبي داريم که البته با شرايط مطلوب فاصله داريم اما در ساير حوزه‌ها وضعيت چندان مطلوبي را نداريم.

پيش‌بيني‌هاي دو سال آينده و قدرت‌هاي در حال ظهور

با روندي که در حال طي شدن است، انتظار مي‌رود ايران و ترکيه رهبري را حفظ کنند و به رقابت براي جايگاه نخست در توليد مقالات ادامه خواهند داد و احتمال دارد که عربستان نيز به دليل سرمايه‌گذاري قابل توجه در تحقيقات، به اين گروه بپيوندد. همچنين امارات ظرفيت رشد قوي نشان مي‌دهد و ممکن است طي 5 سال آينده با گروه برتر رقابت کند و مصر نيز رشد پايداري را نشان مي‌دهد و مي‌تواند برجسته‌تر شود.

منبع: خبرگزاري فارس