خطر بزرگي که بي‌صدا، مردم ايران را تهديد مي‌کند

با وجود چنين تهديدي، هنوز مقررات و ضوابط مشخصي براي مقابله با فرونشست زمين و مديريت ساخت‌وساز در پهنه‌هاي فرونشستي يا مناطق آسيب‌پذير تدوين نشده است.

افت سطح آب‌هاي زيرزميني

 دکتر علي بيت‌اللهي، رئيس بخش مهندسي زلزله مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي در نشست تخصصي «ملاحظات ساخت‌وساز در مناطق دچار فرونشست زمين» که از سوي پژوهشکده سوانح طبيعي و کرسي يونسکو در مديريت سوانح طبيعي برگزار شد بر تدوين مقررات ملي فرونشست در کشور تأکيد کرد.

او گفت: پايين رفتن تدريجي يا ناگهاني سطح زمين در گستره‌اي وسيع يا محدود در اثر عوامل طبيعي يا غيرطبيعي را فرونشست مي‌گوييم.  عوامل اصلي فرونشست زمين مي‌تواند افت سطح آب، بالاآمدگي آب درياها، ذوب يخچال‌ها در زير لايه‌هاي رسوبي يا استخراج معادن مشابه آنچه که در کشورهاي اروپايي و برخي کشورهاي آمريکاي جنوبي رخ داده است باشد.

عمده‌ترين دليل فرونشست زمين در ايران ناشي از افت سطح آب‌هاي زيرزميني است.

يک متر افت سطح آب در کشور ما باعث يک تا پنج سانتي‌متر فرونشست زمين مي‌شود، البته اين مقدار در برخي مناطق به 25 سانتي‌متر مي‌رسد و در برخي ديگر، به يک سانتي‌متر هم نمي‌رسد.

دکتر بيت‌اللهي با بيان اين که هنوز براي برخي اين ابهام وجود دارد که آيا واقعا در ايران فرونشست داريم يا نه، ادامه داد: فرونشست قابل اندازه‌گيري است. در حال حاضر سازمان نقشه‌برداري کشور و برخي مراکز علمي در دنيا نقشه‌هاي فرونشست کشور را تهيه کرده‌اند و تمامي بررسي‌هاي هيأت‌هاي علمي متعدد، فرونشست زمين در ايران را اثبات کرده است.

ساخت‌وساز بي‌ضابطه

بيت‌اللهي با بيان اين که فرونشست زمين در ايران امري مستمر است که از اوايل دهه 50 خورشيدي شروع شده و همچنان ادامه دارد پرسش‌هايي را مطرح کرد و گفت: وقتي در پهنه جنوب غربي بهرمان در رفسنجان که نرخ فرونشست آن 42 سانتي‌متر در سال است و در جايي مثل دامنه‌هاي دماوند که اصلا فرونشست نداريم ساخت‌وساز انجام مي‌دهيم، کدام‌يک از مقررات ساخت‌وساز ما تغيير مي‌کند؟ يا مثلا در جنوب البرز در هشتگرد که نزديک به 37 سانتي‌متر در سال فرونشست داريم نسبت به هشتگرد جديد که فرونشست نداريم چه تغييراتي در ساخت‌وسازها داريم؟ متأسفانه بايد بگويم که هيچ تغييري وجود ندارد و مقررات در تمامي اين مناطق مشابه هم است.

در کشوري که از 31 استان آن، 30 استان در معرض خطر فرونشست هستند، حدود 11 استان آن نرخ فرونشست بالاي 10 سانتي‌متر در سال دارند، بيشترين تعدد فرونشستي در کل کشورهاي دنيا را دارد، حدود نيمي از جمعيت اين کشور در پهنه‌هاي فرونشستي يا مجاور آن مستقر هستند و کلانشهرهاي عمده آن در معرض خطر فرونشست هستند، حتي يک بند مقررات و ضابطه و آيين‌نامه اجرايي در حوزه ساخت‌وسازها نداريم! همان‌جا که فرونشست داريم کارخانه مي‌سازيم و آب مصرف مي‌کنيم. کشاورزي ما در منطقه دچار فرونشست، با ديگر مناطق فرقي ندارد. به عنوان مثال در معين‌آباد ورامين، صيفي‌جاتي مي‌کاريم که در مناطق پرآب هم همان را مي‌کاريم.

وي تصريح کرد: کشور ما نياز به ضوابط و مقرراتي در خصوص ساخت‌وساز در مناطق دچار فرونشست دارد؛ مثل زلزله که آيين‌نامه و مقررات ملي ساختمان دارد.

نقشه خطر و مقررات ملي

رئيس بخش مهندسي زلزله مرکز تحقيقات راه، مسکن و شهرسازي  گفت: وقتي مي‌خواهيم درباره ساخت‌وساز و فرونشست فعاليت کنيم اين نکته بايد مدنظر باشد که فرونشست تجمعي مدنظر است. به‌عنوان مثال اين که فرونشست در يک منطقه، چهار سانتي‌متر در سال اعلام مي‌شود به آن معنا نيست که ساختمان ما چهار سانتي‌متر فرونشست را تحمل مي‌کند، بلکه اگر عمر ساختمان 20 سال باشد 80 سانتي‌متر فرونشست را تحمل مي‌کند که عدد بسيار مهمي است. نرخ فرونشست اما تنها براي بيان ميزان فرونشست زمين است و از وضعيت ساختمان چيزي نمي‌گويد.

بيت‌اللهي ادامه داد: درخصوص ساخت‌وساز و مستحدثات نياز به نقشه خطر فرونشست داريم که متأسفانه در کشور ما چنين نقشه‌اي وجود ندارد و آنچه هست نقشه‌هاي نرخ فرونشست است؛ در حالي که مهندس از نرخ فرونشست نمي‌تواند استفاده کند، زيرا عددي ساليانه است و در عمر مفيد ساختمان يا دکل يا لوله و ... قابل محاسبه نيست.

نقشه خطر، نقشه‌اي است که ميزان تجمعي فرونشست زمين را نشان مي‌دهد و چون در کشور چنين نقشه‌اي را نداريم نمي‌توانيم ضوابطي براي ساخت‌وسازها بنويسيم.

تدوين مقررات ملي فرونشست زمين در ايران که همه استان‌هاي آن درگير فرونشست است و آثار تاريخي، بخش‌هايي از محدوده‌هاي شهري، خطوط شرياني حياتي، المان‌هاي گوناگون حمل‌ونقل و مستحدثات ارزشمند و مهم آن در معرض خطر روزانه فرونشست زمين قرار دارند يک ضرورت اجتناب‌ناپذير است.

 پيشنهاد مي‌شود با تصويب هيأت دولت و زير نظر معاون رياست‌جمهوري، مقررات ملي فرونشست زمين در مباحث متعدد تدوين و ابلاغ و لازم‌الاجرا شود.

کاهش نرخ فرونشست

دکتر بيت‌اللهي گفت:کنترل نرخ فرونشست، امري درازمدت است، به عنوان مثال در دشت توکيو ژاپن در سال 1965 سالانه 12.5 سانتي‌متر فرونشست وجود داشت. در سال 2003 اين عدد را به صفر رساندند. بنابراين، رسيدن به نرخ صفر نياز به زماني طولاني دارد. اميدوارم اين اقدامات در کشور ما شروع شود. در کنار آن اما  اقدامات ديگري نيز بايد انجام شود.

موضوع بعدي، کاهش در معرض قرارگيري المان‌هاي آسيب‌پذير است؛ مثلا برج‌هاي بلند يا تأسيسات نفتي يا خطوط ريلي يا فرودگاه‌ها در زون‌هاي فرونشست مکان‌يابي نشود.

اقدام مهم ديگر، کاهش آسيب‌پذيري المان‌هاي واقع در معرض خطر فرونشست زمين است.

 براي اين که بدانيم در کاهش خطرات و نرخ فرونشست موفق بوده‌ايم يا نه، به سيستم پايش و اندازه‌گيري به تعداد کافي نياز داريم.

هم‌اکنون در جنوب تهران، دو ايستگاه جي‌پي‌اس نقشه‌برداري سراسري بيشتر نداريم. بديهي است که با اين امکانات، قطعا خطاي زيادي خواهيم داشت. يکي ديگر از اقدامات موردنياز براي کاهش خطر فرونشست، آموزش است. به‌عنوان مثال، اگر متخصصاني که از دکل‌هاي برق بازديد مي‌کنند با اين پديده آشنا باشند و در صورت مشاهده، گزارش بدهند بسيار مي‌تواند در صيانت از دارايي‌هاي ملي کمک کند.

غفلت از ارزيابي و تشخيص

دکتر جعفر حسن‌پور، دانشيار دانشگاه تهران در اين نشست گفت: فرونشست زمين اخيرا در دنيا بسيار مورد توجه قرار گرفته، چون بسياري از کشورها با آن درگير شده‌اند. ضمن اين که تغيير اقليم نيز به آن اضافه شده و به خصوص در مناطق ساحلي و کنار رودخانه‌ها، بالا آمدن سطح آب در اثر اقليم و پايين رفتن سطح زمين به خاطر فرونشست موجب شده بسياري از شهرها در دنيا دچار مشکلات عديده‌اي شوند.

وي با اشاره به فرونشست گسترده در ايران افزود: چنانچه بخواهيم ملاحظات ساخت‌وساز در مناطق دچار فرونشست را تعيين کنيم ابتدا بايد در موضوع «ارزيابي و تشخيص» پيشرفتي کرده باشيم تا پس از آن به «کنترل و پيشگيري» برسيم. متأسفانه ما در اين زمينه عقب هستيم.

پيش‌بيني مي‌کنم زماني برسد که تمام فرونشست‌هاي دشت‌ها به پايان رسيده باشد (مرگ آبخوان‌ها) و ما هنوز در پيچ و خم اين باشيم که مقررات ملي براي مناطق فرونشست تهيه کنيم. آن موقع ديگر بسيار دير شده و شايد ديگر لازم نباشد که مقررات ملي داشته باشيم.

دکتر حسن‌پور تأکيد کرد: به‌طور جدي به اين پيش‌بيني معتقدم و فکر مي‌کنم اين اتفاق در کشور ما مي‌افتد. البته اميدوارم اين طور نشود و اين پيش‌بيني به وقوع نپيوندد.

منبع: روزنامه اطلاعات