بازي خطرناک «اردوغان» با آب

پروژه عظيم «آناتولي جنوب شرقي» موسوم به GAP که شامل بيست‌ودو سد و نوزده نيروگاه برق‌آبي است، با هدف آبياري هفده هزار کيلومتر مربع و توليد انرژي طراحي شد، اما اثر آن از مرزهاي ترکيه بسيار فراتر رفته و اکنون يکي از اصلي‌ترين عوامل ايجاد بحران آبي در عراق، سوريه و ايران است.

سدهاي غول‌پيکري چون آتاتورک با حجم چهل‌وهشت ميليارد مترمکعب و ايليسو با بيش از ده ميليارد مترمکعب ذخيره، جريان تاريخي دو رود تمدن‌ساز منطقه را به کنترل کامل آنکارا در
آورده‌اند.

تحليل‌هاي هيدرولوژيک نشان مي‌دهد پر شدن مخزن ايليسو در دوره‌هايي مي‌تواند ورودي برخي مخازن عراق، از جمله سد موصل، را تا هفتادوهشت درصد کاهش دهد؛ رقمي که براي کشوري چون عراق که بيش از هفتاد درصد آب سطحي خود را از ورودي‌هاي مرزي تأمين مي‌کند، پيامدي حياتي و راهبردي است.

کاهش آب ورودي و تهديد مستقيم کشاورزي عراق

ساخت سدهاي متعدد ترکيه بر دجله و فرات ورودي آب عراق را به شکل نگران‌کننده‌اي کاهش داده است. هر يک ميليارد مترمکعب کاهش در ورودي آب، به معناي خروج يک‌ميليون و ششصد هزار دونم از اراضي زراعي است.

اکنون با کاهش نه ميليارد مترمکعبي، بخش‌هاي وسيعي از زمين‌هاي حاصلخيز عراق در آستانه نابودي قرار دارند. اين بحران در حالي تشديد شده که تبخير سالانه در درياچه‌هاي مصنوعي منطقه نيز به طرز چشمگيري بالا است؛ در بسياري از مخازن، بين بيست تا چهل درصد آب ذخيره‌شده تنها در يک چرخه سالانه تبخير مي‌شود.

چنين هدررفت عظيمي در شرايط اقليم گرم و خشک خاورميانه، ظرفيت واقعي مخازن ترکيه را به‌شدت کاهش داده و اثرات آن را بر کشورهاي پايين‌دست دوچندان کرده است

سدهاي اصلي عراق و کاهش ذخاير استراتژيک

سد موصل در استان نينوا، سد حديثه در الانبار و مجموعه مخازن الثرثار در مرز الانبار و صلاح‌الدين سه محور اصلي ذخيره آب عراق هستند. اين سدها طي سال‌هاي گذشته کمبود ناشي از سياست‌هاي ترکيه را به‌طور نسبي جبران مي‌کردند، اما امروز مجموع ذخيره آنها به تنها ده ميليارد مترمکعب رسيده است.

ذخاير آب استراتژيک عراق امروز به تنها 10 ميليارد مترمکعب رسيده است؛ در حالي که اگر ترکيه حق‌آبه طبيعي دجله و فرات را مطابق ميانگين تاريخي رهاسازي مي‌کرد، اين رقم بايد دست‌کم بين 30 تا 35 ميليارد مترمکعب مي‌بود. به بيان روشن، دو سوم آب عراق ناپديد شده است و اکنون از هر سه ليتر آبي که بايد در سدهاي کشور ذخيره باشد، تنها يک ليتر باقي مانده است.

اين سطح ذخيره براي کشوري که تنها براي يک فصل زراعي کامل به 13 تا 15 ميليارد مترمکعب آب و براي نياز سالانه شرب، صنعت، کشاورزي و نيروگاه‌ها به حداقل 40 ميليارد مترمکعب آب احتياج دارد، يک فاجعه تمام‌عيار است. نتيجه آن‌که ذخيره فعلي تنها پاسخگوي چهار ماه مصرف کشور است و اين شرايط، عراق را به بدترين وضعيت آبي خود طي چهار دهه گذشته کشانده است.

جهش دو برابري شوري آب؛ ضربه مستقيم به امنيت غذايي عراق

شوري آب ورودي به عراق که در سال 1987 حدود 375 ميلي‌گرم در ليتر بود، اکنون به 1800 ميلي‌گرم در ليتر رسيده است؛ مقداري بيش از دو برابر حد مجاز جهاني. چنين افزايش شديدي شوري خاک را بالا برده و زمين‌هاي مرغوب را از چرخه توليد خارج کرده است.

کاهش کيفيت آب، در کنار کاهش کميت آن، بهره‌وري کشاورزي عراق را به‌طور جدي پايين آورده و هزينه توليد محصولات را افزايش داده است.

سدهاي بزرگ ترکيه و موقعيت آنها

سد ايليسو در استان‌هاي شرناق و ماردين، سد جزره در مجاورت حکاري، سد آتاتورک در شانلي‌اورفا، سد کرال‌قيزي در دياربکر و سد کبان در الازيغ از مهم‌ترين سدهايي هستند که مستقيم بر دجله و فرات و سهم ورودي عراق اثر مي‌گذارند. اين مجموعه، شبکه طبيعي آب منطقه را دگرگون کرده و کنترل جريان را به‌صورت کامل در اختيار ترکيه قرار داده است.

پيامدهاي انرژي و زيرساختي در عراق

کاهش ورودي آب تنها کشاورزي را متاثر نکرده، بلکه زيرساخت‌هاي حياتي را نيز تحت فشار قرار داده است. کاهش سطح آب در دجله و فرات عملکرد نيروگاه‌هاي برق‌آبي سد موصل و سامراء را مختل کرده و تصفيه‌خانه‌هاي دو سوي دجله و فرات با کمبود ورودي مواجه شده‌اند.

شبکه برق کشور عراق خصوصاً در تابستان، بيش از گذشته آسيب‌پذير شده و هزينه توليد انرژي به شدت افزايش يافته است. براساس مطالعه موسسه MDPI در سال 2020، ورودي سد موصل ممکن است به 119 مترمکعب در ثانيه سقوط کند که تنها 22 درصد ميانگين سي سال گذشته است. همچنين جريان سالانه ممکن است به 4.6 ميليارد مترمکعب کاهش يابد که نزديک به ذخيره مرده سد بوده و عملاً آن را از مدار خارج مي‌کند.

گسترش شوره‌زارها، بيابان‌زايي و فشار مهاجرت

ادامه روند کنوني مي‌تواند بين 600 تا 700 هزار هکتار از حاصلخيزترين زمين‌هاي شمال و مرکز عراق را شور کرده و سه ميليون دونم ديگر از اراضي مرکز و جنوب را وارد چرخه بيابان‌زايي کند. در مجموع، 25 تا 35 درصد زمين‌هاي کشاورزي عراق از دست خواهد رفت. پيامد مستقيم اين وضعيت مهاجرت اجباري حدود پنج ميليون نفر است که ممکن است به دليل کمبود آب شرب و نابودي معيشت، جابه‌جايي داخلي يا مهاجرت خارجي را انتخاب کنند.

پيامدهاي اقليمي: وقتي سدسازي خود عامل تشديد بحران مي‌شود

وجود مخازن عظيم آبي در مناطق گرم، الگوي دمايي، رطوبتي و باد را تغيير مي‌دهد. مطالعات نشان داده‌اند که مخزن آتاتورک، دماي شبانه و رطوبت نسبي منطقه پيراموني را تغيير داده و حتي چرخه رشد گياهان را تحت تأثير قرار داده است.

بسياري از پژوهش‌ها هشدار مي‌دهند که سدسازي در عصر گرمايش جهاني، به‌جاي مهار خشکسالي، خود مي‌تواند بخشي از بحران باشد؛ زيرا تبخير گسترده و کاهش جريان‌هاي فصلي عملاً کارکرد مديريت منابع را کم‌اثر يا بي‌اثر مي‌کند.

اخيراً توافقي آب ميان عراق و ترکيه حاصل شده که شامل تعهد ترکيه به افزايش رهاسازي آب از سدها و مخازن خود به رودهاي دجله و فرات، زمان‌بندي مشخص رهاسازي‌ها، نظارت مشترک بر جريان آب و هماهنگي فني براي مديريت خشکسالي و سيلاب است، اما کارشناسان و نمايندگان پارلمان آن را مشکوک مي‌دانند و احتمال مي‌دهند که اين توافق در واقع نوعي مبادله نفت در برابر آب باشد؛ به اين معنا که عراق براي دريافت بخشي از حق‌آبه خود مجبور است صادرات نفت خود از مسير ترکيه را تضمين يا ازسرگيري کند.

کميته کشاورزي و آب پارلمان عراق روز جمعه تأکيد کرد که علي‌رغم گذشت حدود ده روز از امضاي اين توافق، هيچ افزايش قابل توجهي در رهاسازي آب مشاهده نشده است.

نماينده کميته، ثائر جبوري، اعلام کرد که ميزان آب رهاشده از طرف ترکيه همچنان بسيار پايين است و حدود 75 تا 80 درصد کمتر از نياز واقعي عراق است، که وضعيت آب را در کشور بسيار بحراني کرده است.

او افزود که عدم افزايش آب رهاشده پس از امضاي توافق، سوالات جدي درباره اثربخشي آن ايجاد مي‌کند و با توجه به خشکي پاييز و نبود بارش، وضعيت پيچيده‌تر شده است. جبوري همچنين اشاره کرد که روستاهاي جنوب و ميان‌رودان بيشترين آسيب را ديده‌اند، زيرا کمبود آب باعث توقف تعدادي از تصفيه‌خانه‌ها شده و بحران در صورت عدم پايبندي ترکيه به افزايش رهاسازي، احتمالاً تشديد خواهد شد.

ضرر گسترده ايران از سدسازي ترکيه؛ بحران از دجله و فرات فراتر رفت

گرچه رودهاي دجله و فرات از ايران عبور نمي‌کنند، اما ايران نيز از سياست سدسازي ترکيه به شدت آسيب ديده است. رودهايي چون ارس، زاب کوچک، زاب بزرگ، گاماسياب و شاخه‌هاي منتهي به درياچه اروميه تحت تأثير سدهاي ترکيه قرار گرفته‌اند. سدهايي مانند دوزان، چاي‌بازيري، سيلوان و مجموعه سدهاي حوزه ارس باعث کاهش ورودي آب به استان‌هاي آذربايجان غربي، کردستان و ايلام شده‌اند. اين کاهش نقش مهمي در خشک‌شدن تالاب‌ها، افت آب سدهاي داخلي مانند سد شهيد کاظمي، کاهش ورودي به درياچه اروميه و گسترش ريزگردها داشته است. ايران نيز بارها نسبت به اين روند هشدار داده اما ترکيه از پذيرش توافق‌هاي الزام‌آور با ايران خودداري کرده است.

کمبود آب شرب در روستاهاي شمال سوريه و جنوب عراق، جابه‌جايي جمعيت، تنش‌هاي داخلي و فشار بر دولت‌ها براي مديريت منابع، از جمله پيامدهاي انساني اين بحران هستند. سازمان‌هاي امدادي بارها درباره موج‌هاي احتمالي مهاجرت ناشي از تشنگي و بي‌آبي هشدار
داده‌اند.

در سال 2008، به‌دنبال فشار انجمن‌هاي محيط‌زيستي، اتحاديه اروپا حمايت مالي از سد ايليسو را متوقف کرد. اين تجربه نشان مي‌دهد که امکان اعمال فشار بين‌المللي بر پروژه‌هاي آبي ترکيه وجود دارد و عراق بايد از اين ظرفيت بهره ببرد.

آينده هلال حاصلخيز؛ هشدارهاي جهاني

هلال حاصلخيز يک منطقه تاريخي و جغرافيايي در خاورميانه است که شکل هلالي دارد و خاک آن بسيار حاصلخيز است، از نواحي رود دجله و فرات در عراق و سوريه شروع شده و تا شمال مصر و کنار رود نيل ادامه مي‌يابد. اين نوار بارور مهد کشاورزي و تمدن‌هاي اوليه بشر بوده و نخستين شهرها و تمدن‌هايي مانند سومر، آشور و بابل در آن شکل گرفته‌اند. رسوبات رودخانه‌ها باعث شده خاک منطقه براي کشاورزي بسيار مناسب باشد، اما امروز سدسازي‌هاي ترکيه، خشک‌سالي و تغييرات اقليمي تهديدي جدي براي امنيت غذايي و بقاي کشاورزي اين منطقه ايجاد کرده‌اند.

با اينکه امروز مناطق مختلف عراق شاهد بارش نعمت باران بود، کارشناسان مي‌گويند اين بارش‌هاي مقطعي نمي‌تواند مشکل کم‌آبي دجله را حل کند.

مدير منابع آب فلوجه و شرق الانبار امروز شنبه اعلام کرد که بارندگي‌هاي اخير ورودي قابل‌توجهي به نهر فرات اضافه نکرده و خبرهاي منتشرشده درباره افزايش سطح آب اين رودخانه نادرست است.

او گفت بارش‌ها فقط رواناب‌ها، دره‌ها و درياچه‌ها را تغذيه کرده و به مخازن اصلي نرسيده است، بنابراين همچنان تأمين آب استان‌ها وابسته به ذخاير سد الثرثار است. وي تأکيد کرد که هيچ رهاسازي جديدي از سوي ترکيه وارد فرات نشده و با وجود تأمين کامل آب شرب، به‌دليل ادامه بحران آب، امکان تأمين سهم آبي کشاورزان فعلاً وجود ندارد.

سازمان‌هاي بين‌المللي تحقيقات آب هشدار داده‌اند که اگر روند فعلي ادامه يابد، دجله و فرات تا سال 2040 ممکن است عملاً در عراق بميرند. آکيو کيتوه، دانشمند ژاپني، نيز پيش‌بيني کرده که هلال حاصلخيز تاريخي در همين قرن رو به پايان است.

منبع: خبرگزاري فارس