آيا توافق امنيتي ترکيه و عراق به ضرر ايران است؟

دو کشور همسايه در منطقه خاورميانه از لحاظ تاريخي براي نفوذ در عراق با هم رقابت کرده اند - ايران که «مسعود پزشکيان» رئيس جمهور جديد آن اخيرا وارد بغداد شده است و ترکيه که اخيراً يادداشت تفاهمي با عراق در زمينه همکاري نظامي، امنيتي و مبارزه با تروريسم امضا کرده است.

اين تفاهم نامه که پس از سفر تاريخي «رجب طيب اردوغان»، رئيس جمهور ترکيه به عراق در ماه آوريل انجام شد، مانور مهمي براي تقويت نفوذ ترکيه در عراق است. ترکيه با برچسب زدن به حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) به عنوان «سازمان ممنوعه» به دنبال مشروعيت بخشيدن به عمليات فرامرزي خود و تقويت جايگاه خود در سياست و امنيت عراق است.

بر اساس نسخه اي از اين يادداشت که پس از دو روز مذاکرات در سطح عالي در آنکارا به دست آمد، عراق و ترکيه در نظر دارند تلاش هاي خود را براي حفاظت از امنيت و منافع ملي و ارتقاي هماهنگي امنيتي، نظامي و اطلاعاتي از طريق تبادل اطلاعات درباره سازمان هاي تروريستي هماهنگ کنند.

ترکيه که با آرزوهاي اقليت کرد خود مخالف است، از دهه 1980 حملات نظامي فرامرزي را عليه آنچه پ ک ک در شمال عراق مي نامد انجام داده است. طرح پ‌ک‌ک به‌عنوان «تهديد مشترک» و «سازمان ممنوعه» نشان‌دهنده اقدام جديدي است که هدف آن مشروعيت بخشيدن و ارتقاي «جنگ عليه تروريسم» ترکيه است. دو کشور همچنين توافق کردند يک مرکز هماهنگي امنيتي مشترک در بغداد ايجاد کنند که تحت فرماندهي عمليات مشترک قرار دارد.

به نظر مي رسد مسير توافق جديد، توسط توافقنامه آب استراتژيک بين عراق و ترکيه هموار شده است. آب يکي از دلايل ديرينه اختلافات بين دو کشور بوده است، زيرا هر دو رودخانه فرات و دجله که از ترکيه سرچشمه مي گيرند، منابع آبي حياتي براي عراق هستند. بغداد ادعا مي کند که سدهاي ترکيه سطح آب خود را کاهش مي دهند، در حالي که آنکارا مي گويد عراق بايد زيرساخت هاي آبياري قديمي خود را بهبود بخشد تا به استفاده کارآمدتر از آب دست يابد.

اين توافقنامه امنيتي با قرارداد اقتصادي تاريخي 17 ميليارد دلاري با عراق نيز همراه شده است که هدف آن ايجاد يک کريدور محوري بين آسيا و اروپا از طريق ترکيه به نام جاده توسعه است. پايگاه صنعتي قوي ترکيه در خاورميانه، اين کشور را در جهت گسترش سهم بازار، افزايش توليد و افزايش سود قرار مي دهد که در نهايت تورم را کاهش مي دهد، اشتغال را تقويت مي کند و پايه هاي اقتصادي را مستحکم مي کند.

از منظر استراتژيک براي اردوغان، پروژه جاده توسعه ممکن است به ترکيه و بغداد کمک کند تا خودمختاري کردها را از بين ببرند و مقاومت پ ک ک را تضعيف کنند. به گفته وزير حمل و نقل و زيرساخت ترکيه، در نشست اخير با عراق، قطر و امارات متحده عربي در ترکيه، مقامات درباره چگونگي تسريع اين پروژه بحث کردند.

نفوذ ترکيه در عراق در زمان حکومت صدام حسين با سرمايه گذاري هاي متعدد و تجارت قابل توجه بسيار قوي بود. با اين حال، از زمان مداخله ايالات متحده آمريکا در سال 2003 و سرنگوني رژيم صدام، ايران جايگاه خود را در سياست عراق تثبيت کرده است.

نيروي بسيج مردمي (PMF) همسو با ايران به عنوان قدرت سياسي و نهادي مسلط عراق ظاهر شده است. گروههاي که بخشي از نيروي بسيج مردمي هستند مدت‌هاست که از ادامه حضور نظامي ايالات متحده در عراق انتقاد کرده اند و قصد دارند ايالات متحده را از عراق بيرون کنند. گروههاي مورد حمايت ايران از زمان افزايش تنش هاي منطقه اي پس از 7 اکتبر گذشته و جنگ متعاقب اسرائيل در غزه، حداقل 160 حمله به نيروهاي آمريکايي در عراق و سوريه انجام داده اند.

گروه‌هايي مانند حزب‌الله عراق نيز پروژه جاده توسعه را به شدت مورد انتقاد قرار داده‌اند و آن را «منبع ادامه نگراني» خوانده‌اند. يک نماينده نزديک به عصائب اهل الحق، اين پروژه را لکه اي ننگ در تاريخ سياستمداران عراقي توصيف کرد و افزود: اين پروژه هزينه دارد که مردم عراق متحمل آن مي شوند.

با اين حال «هاکان فيدان»، وزير امور خارجه ترکيه تاييد کرده است که نيروهاي بسيج مردمي تفاهم نامه امنيتي جديد را امضا کرده اند.

ايران در طول تاريخ از شبکه اي از نيروهاي حشدالشعبي و ديگر بازيگران غيردولتي در عراق استفاده کرده است. اين استراتژي نيابتي ايران را قادر مي‌سازد تا ضمن اعمال نفوذ قابل‌توجه بر سياست و امنيت عراق با تاکتيک‌هاي جنگ نامتقارن گسترده‌تر خود براي مقابله با دشمنان متعارف در سراسر خاورميانه همسو شود.

روابط ترکيه و عراق عمدتاً ناشي از اختلافات بر سر تهاجمات نظامي ترکيه، حقوق آب و فروش نفت اقليم کردستان بوده است. اختلافات نفتي به سال 2013 برمي گردد، زماني که اقليم کردستان عراق (KRG) صادرات نفت خود را به طور مستقل به ترکيه آغاز کرد، اقدامي که بغداد آن را غيرقانوني تلقي کرد. دولت مرکزي عراق با تعليق پرداخت هاي فدرال به کارمندان اقليم کردستان تلافي کرد. در سال 2023، ديوان لاهه در اتاق بازرگاني بين المللي در يک پرونده در مورد صادرات نفت کردستان عراق عليه ترکيه و به نفع عراق راي داد.

در سال هاي اخير، ترکيه به عنوان صادرکننده اصلي کالاهاي تجاري به عراق از ايران پيشي گرفته است. شرکت هاي ترکيه در پروژه هاي ساختماني و زيربنايي متعددي در شهرهاي عراق سرمايه گذاري کرده اند که بخش هايي مانند انرژي، آب و پتروشيمي را در بر مي گيرد.

ترکيه به طور سنتي نفوذ گسترده اي در شمال عراق داشته است، جايي که با ايران رقابت مي کند. هر کدام از اين دو کشور از احزاب مختلف سياسي کرد حمايت مي کنند. ترکيه از حزب دموکرات کردستان (KDP) و ايران از اتحاديه ميهني کردستان (PUK) حمايت مي کند. از نظر جغرافيايي، حزب دموکرات کردستان مناطق نزديک به مرز ترکيه را کنترل مي کند، در حالي که حزب اتحاديه ميهني کردستان مناطق نزديک به ايران را کنترل مي کند.

اکنون سنجار، خانه اقليت کرد ايزدي عراق، به مرکز درگيري تبديل شده است. اين شهر به عنوان ميدان جنگي استراتژيک براي کشورهاي مختلف، جناح هاي مسلح عمل مي کند که به دنبال تقويت نفوذ حاميان مختلف خود هستند. ترکيه و ايران به‌عنوان قدرت‌هاي غالب در سنجار ظاهر شده‌اند، در حالي که ترکيه بر موصل، کرکوک و دهوک نيز متمرکز شده است که غني از نفت هستند و در گذشته هدف آمال ارضي ترکيه بوده‌اند.