ايران در آستانه کمبود مطلق آب

بحران آب در ايران وارد مرحله‌اي بحراني و چندلايه شده است. از کاهش شديد منابع تجديدپذير تا فرونشست زمين و تهديد امنيت غذايي، نشانه‌هاي هشدارآميز در سراسر کشور ديده مي‌شود.

به گزارش تابناک به نقل از خبرآنلاين؛ دکتر مهدي زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بين‌المللي زلزله‌شناسي، به ارزيابي دقيق وضعيت منابع آب ايران در سال آبي جاري مي‌پردازد و مي‌گويد: «برآورد مي‌شود که در سناريوي بدبينانه خشکسالي پيش رو، کل آب تجديدپذير مي‌تواند به حدود 70 ميليارد متر مکعب کاهش يابد و سرانه آب به حدود 750 متر مکعب براي هر نفر يا کمتر براي ساکنان ايران برسد.»

متن کامل اين گفت‌و‌گو را در ادامه بخوانيد:

*ساختار حوضه‌هاي آبريز ايران چگونه است؟

ايران به شش حوضه آبريز اصلي تقسيم شده است. شش حوضه آبريز اصلي داراي 32 زيرحوضه هستند. دو روند منفي شديد در تغييرات ذخيره آب‌هاي زيرزميني در ايران وجود دارد که در حوضه فلات مرکزي، اطراف تهران، درياچه نمک و کوير مرکزي هستند.

*فرونشست زمين در اطراف تهران چه پيامد‌هايي دارد؟

حداقل 25درصد از جمعيت ايران پيرامون تهران زندگي مي‌کنند که فرونشست زمين به دليل کاهش چشمگير ذخاير آب‌هاي زيرزميني، پتانسيل رسيدن به حدود يک متر را تنها در عرض چند سال دارد. تخليه آب‌هاي زيرزميني همچنين بر محيط زيست اثر مي‌گذارد و منجر به افزايش شوري خاک و آب‌هاي زيرزميني مي‌شود. شوري بر حاصلخيزي خاک اثر منفي مي‌گذارد و امنيت غذايي بلندمدت را به خطر مي‌اندازد. فرونشست زمين مي‌تواند مسير‌هاي جريان سطحي و زيرسطحي را تغيير دهد و باعث کاهش عمده و برگشت‌ناپذير ظرفيت سفره آب شود.

*منابع آب تجديدپذير ايران در گذشته چه وضعيتي داشته‌اند؟

حدود 25 سال قبل منابع آب تجديدپذير داخلي بر اساس ميانگين سال‌هاي 1356 تا 1380 حدود 128 ميليارد متر مکعب در سال تخمين زده مي‌شد. از اين ميان حدود 98 ميليارد متر مکعب رواناب سطحي بود و حدود 5.5 ميليارد متر مکعب از پمپاژ سفره‌هاي آب زيرزميني تأمين مي‌شد. تغذيه آب‌هاي زيرزميني حدود 50 ميليارد متر مکعب در سال تخمين زده مي‌شد که حدود 13 ميليارد متر مکعب از نفوذ در بستر رودخانه حاصل مي‌شود و آن نيز بايد کسر شود.

ايران در سال نرمال بايد حدود 6 ميليارد متر مکعب آب سطحي از پاکستان و مقداري آب از افغانستان از طريق رودخانه هيرمند دريافت کند. جريان رودخانه ارس، در مرز با آذربايجان، حدود 4 ميليارد متر مکعب در سال تخمين زده مي‌شود. رواناب سطحي به دريا و ساير کشور‌ها حدود 55 ميليارد متر مکعب در سال تخمين زده مي‌شود.

*سرانه آب در ايران چگونه تغيير کرده است؟

سرانه آب در دسترس تا سال 1355 حدود 4500 متر مکعب بود. اما در سال 1387 اين رقم به کمتر از 2000 متر مکعب رسيد.

*برداشت آب در دهه‌هاي گذشته چه روندي داشته است؟

کل برداشت آب در سال 1372 حدود 70 ميليارد متر مکعب تخمين زده مي‌شد که در سال 1382 به حدود 93 ميليارد متر مکعب افزايش يافت. اين مقدار معادل 51درصد از منابع آب تجديدپذير موجود وقت بود. اما برداشت سالانه از سفره‌هاي آب زيرزميني حدود 57 ميليارد متر مکعب در سال 1372، حدود 53 ميليارد متر مکعب در سال 1382 و در سال 1392 بيش از ميزان برداشت ايمن تخميني 46 ميليارد متر مکعب بود.

*وضعيت دشت‌هاي ممنوعه در ايران چگونه است؟

بر اساس گزارش مديريت منابع آب، تا پايان اسفند 1397 تعداد کل محدوده‌هاي ممنوعه کشور 405 اعلام شد. 21 محدوده به دلايلي مانند شرايط مرزي، وجود آبخوان‌هاي جداگانه، تأمين آب شرب شهري و روستايي به طور کامل ممنوعه اعلام نشده بودند. در حوزه عمل شرکت‌هاي آب منطقه‌اي گيلان و کهگيلويه و بويراحمد تا پايان سال 1397 دشت ممنوعه وجود نداشت.

*روند بلندمدت ذخيره آب‌هاي زيرزميني چه مي‌گويند؟

بين سال‌هاي 1380 تا 1396 روند منفي ذخيره آبخوان‌هاي ايران شدت گرفت. در برخي مناطق تا بين 4 تا 5 ميليارد متر مکعب کسري مشاهده شد. اين تخمين‌ها نشان‌دهنده تغيير در آب و هوا و برداشت اضافي براي مصارف کشاورزي است. تخليه‌شده‌ترين زيرحوضه، کوير مرکزي ايران است. تخليه آب‌هاي زيرزميني بزرگ‌ترين عامل مؤثر در روند منفي مشاهده‌شده است که بخش مهمي از آن پس از خشکسالي سال 1386 رخ داده است.

*دشت‌هاي بحراني چه تعريفي دارند؟

مطالعات تا ابتداي سال 1404 حدود 422 دشت ممنوعه و بحراني را نشان داده است. 359 دشت از مجموع دشت‌هاي ممنوعه، بحراني و با مشکل فرونشست مواجه هستند. وقتي برداشت از ميزان تغذيه سفره‌هاي آب زيرزميني بيشتر مي‌شود، دشت را ممنوع اعلام مي‌کنند. اگر رعايت نشود و دشت به مرحله بدتري برسد، نام «ممنوعه بحراني» روي آن گذاشته مي‌شود. دشت آزاد دشتي است که براي برداشت بيشتر آب يا احداث چاه ممنوعيتي ندارد، اما اکنون تعداد قابل‌ملاحظه‌اي از دشت‌هاي آزاد نداريم.

*منابع آب تجديدپذير در سال آبي جاري چقدر تخمين زده مي‌شود؟

ميانگين بلندمدت منابع آب تجديدپذير داخلي ايران در پايان سال آبي 1403- 1404 حدود 80 ميليارد متر مکعب در سال تخمين زده مي‌شود. خشکسالي، تغييرات اقليمي و بهره‌برداري بيش از حد باعث کاهش مؤثر اين رقم شده‌اند. سرانه دسترسي به آب بسيار پايين‌تر از آستانه تنش آبي است.

*وضعيت بارندگي و سد‌ها چگونه است؟

سطح بارندگي به طور قابل توجهي پايين‌تر از ميانگين بلندمدت کاهش يافته است. بسياري از سد‌هاي بزرگ با ظرفيت‌هاي تاريخي بسيار پايين فعاليت مي‌کنند. برداشت ناپايدار از آب‌هاي زيرزميني منجر به تخليه عمده سفره‌ها و فرونشست شديد زمين شده است.

*سرانه آب ايران اکنون چقدر است؟

سازمان ملل متحد «بحران آب» را سرانه کمتر از 1000 متر مکعب تعريف مي‌کند. تخمين زده مي‌شود که سرانه آب ايران به حدود 1000 متر مکعب به ازاي هر نفر در سال کاهش يافته است. اين رقم به طرز خطرناکي نزديک به آستانه کمبود مطلق است.

*بارندگي‌هاي اخير چه تأثيري داشته‌اند؟

وقتي باران مي‌بارد، اغلب شديدتر و کم‌فايده‌تر است و به جاي تغذيه آب‌هاي زيرزميني، منجر به سيل و رواناب سريع مي‌شود.

*وضعيت چاه‌ها و استخراج آب زيرزميني چگونه است؟

ايران يکي از بالاترين نرخ‌هاي تخليه آب‌هاي زيرزميني در جهان را دارد. حدود يک ميليون چاه در ايران در حال بهره‌برداري است که حدود نيمي از آن غيرمجاز تخمين زده مي‌شود. سفره‌ها سريع‌تر از آنکه تغذيه شوند، استخراج مي‌شوند و عملاً منبع تجديدپذير را به منبع تجديدناپذير تبديل مي‌کنند.

*سهم مصرف آب در بخش‌هاي مختلف چگونه توزيع شده؟

به غير از کلان‌شهر‌هايي مانند تهران، کشاورزي بيش از 90درصد از آب ايران را مصرف مي‌کند و اغلب از روش‌هاي آبياري غرقابي قديمي و ناکارآمد براي محصولات پرآب مانند گندم، يونجه و هندوانه استفاده مي‌کند. البته در مناطق کلان‌شهر‌هايي مانند تهران و مشهد، بيشترين برداشت آب زيرزميني مربوط به مصرف آب شهري است.

*با توجه به جمعيت ايران در سال 1404، سرانه آب چقدر خواهد بود؟

از کل آب تجديدپذير که حدود 80 ميليارد متر مکعب در سال آبي جاري تخمين زده مي‌شود و حدود 94 ميليون نفر ساکنان ايران در سال 1404 (حدود 87 ميليون جمعيت و حدود 7 ميليون نفر مهاجران مجاز و غيرمجاز تخميني مقيم ايران)، سرانه حدود 850 متر مکعب براي هر نفر، ايران را در کمبود مطلق آب قرار مي‌دهد.

*در سناريوي بدبينانه خشکسالي، چه وضعيتي پيش‌بيني مي‌شود؟

برآورد مي‌شود که در سناريوي بدبينانه خشکسالي پيش رو، کل آب تجديدپذير مي‌تواند به حدود 70 ميليارد متر مکعب کاهش يابد و سرانه آب به حدود 750 متر مکعب براي هر نفر يا کمتر براي ساکنان ايران برسد.

*آيا بحران آب در سراسر کشور يکنواخت است؟

بحران آب در سراسر ايران يکنواخت نيست. مناطق بحراني در فلات مرکزي تحت شديدترين فشار قرار دارند. دامنه‌هاي شمالي کوه‌هاي البرز و برخي از مناطق شمال غربي هنوز آب قابل اعتمادتري دارند، اما همچنان سرانه آب در همان مناطق نيز در حال کاهش است.

*چه عواملي ساختاري در تشديد بحران نقش دارند؟

مشکلات ساختاري- استخراج بيش از حد آب‌هاي زيرزميني و استفاده ناکارآمد از کشاورزي- همچنان پابرجا هستند. بدون تغييرات تحول‌آفرين در سياست‌هاي مديريت آب و شيوه‌هاي کشاورزي، ايران در مسير کمبود شديدتر آب قرار دارد که پيامد‌هاي عميقي براي اقتصاد، انرژي و امنيت غذايي خواهد داشت.

*آيا منابع جايگزين مي‌توانند کمکي کنند؟

تمرکز بر منابع آب غيرمتعارف، مانند نمک‌زدايي، به‌ويژه در مناطق ساحلي، براي کمک به منابع تجديدپذير رو به کاهش است. البته مقدار واقعي سرانه آب به شدت به بارندگي سال آبي پيش رو بستگي خواهد داشت، اما روند بلندمدت منابع آب تجديدپذير داخلي، کاهش شديد و آسيب‌پذيري بالا به دليل سوء مديريت مداوم آب و تغيير اقليم را نشان مي‌دهد.