«اردوغان» و چالش جمعيت سالمند در ترکيه

به گزارش مشرق، «جناب رئيس! ما به توصيه شما عمل کرديم و سه فرزند داريم». اين يکي از جملات تکراري در سفرهاي استاني رجب طيب اردوغان رئيس جمهور ترکيه است که توسط ده‌ها هزار تن از شهروندان حزب عدالت و توسعه بيان مي‌شد.

تا همين چند سال پيش، اردوغان در تمام سخنراني‌هاي ميداني، حزبي، مصاحبه‌هاي تلويزيوني و مطبوعاتي و حتي در مراسم جشن عروسي و عقدکنان، همواره از زوج‌هاي ترکيه‌اي مي‌خواست، دست کم سه فرزند داشته باشند. ولي حالا چند سالي است که اولاً اردوغان به ندرت به سفرهاي استاني مي‌رود و دوم اين که نه خود او و نه هواداران حزب، از آرزوي داشتن سه فرزند، حرفي نمي‌زنند. آمارهاي رسمي نشان داده که رشد جمعيت ترکيه به پايين‌ترين نرخ در دهه‌هاي معاصر رسيده و حالا جامعه ترکيه به سرعت، در مسير سالمند شدن است.

اردوغان در گفتگو با خبرنگاران، از نرخ پايين باروري و عدم اشتياق زوج‌هاي ترکيه براي داشتن فرزند انتقاد کرد و اين تابلوي جمعيتي را براي ترکيه به مثابه يک «خودکشي» قلمداد کرد.

چرا اردوغان نگران است؟

حالا ترکيه با جمعيت 86 ميليون نفري، در موقعيتي قرار گرفته که نرخ رشد جمعيت به طور جدي رو به کاهش است. اردوغان درباره اين وضعيت گفته است: «متاسفانه، نرخ رشد جمعيت ما بسيار پايين آمده، از نگاه ما، اين خودکشي است. ما بايد اين معضل را حل کنيم. رسيدن نرخ رشد جمعيت ترکيه به چنين سطحي غيرقابل تحمل است. ما بي‌دليل نمي‌گوييم حداقل 3 فرزند داشته باشيد. حتي بايد به جاي اين رقم، بر 4 فرزند و 5 فرزند تاکيد کنيم. بياييد اين را تسريع کنيم و اميدواريم که کشور ما با افزايش نرخ رشد جمعيت، بسيار قوي‌تر به سمت آينده حرکت کند».

پايگاه تحليلي خبري يتکين ريپورت ترکيه درباره اين بخش از سخنان اردوغان گفته: معلوم نيست رئيس جمهور، چگونه نرخ زاد و ولد را تسريع خواهد کرد. اين گروه رسانه‌اي در انتقاد از سخنان اردوغان گفته «همه مي‌دانند که مهمترين دليل کاهش نرخ رشد جمعيت در ترکيه، موضوعات مرتبط با بحران اقتصادي، تورم، بيکاري و ناتواني جوانان در تشکيل خانواده است. ولي اردوغان، به منظور تحريف افکار عمومي و پنهان نگه داشتن اين عوامل مهم و حياتي، همواره به اين مساله پرداخته که تشويق ازدواج همجنسگرايان، دليل کاهش جمعيت است!»

به باور کارشناسان و متخصصين مطالعات جمعيت شناسي، پويايي و جواني جمعيت ترکيه، همواره در حوزه‌هايي مانند توليد (کشاورزي و صنعت) و همچنين در حوزه دفاعي به عنوان دومين ارتش پرجمعيت ناتو، از مزاياي استراتژيک ترکيه بوده است. اگر جمعيت ترکيه جوان نبود و توان تامين نيروي کار ارزان براي صادرات کالا را در اختيار نداشت، وضعيت کنوني بحران اقتصادي در اين کشور، به مراتب بدتر مي‌شد.

قبلاً بخشي از سياستمداران جريان راست افراطي ملي گرا در ترکيه، از عدم تناسب رشد جمعيت در مناطق و استان‌هاي مختلف ترکيه اظهار نگراني داشتند و رشد جمعيت استان‌هاي کردنشين اين کشور را 3 برابر استان‌هاي ترک نشين و در سطح يک نگراني ملي تحليل مي‌کردند. اما حالا شواهد نشان مي‌دهد که در استان شانلي اورفا نيز نرخ 5.1 درصدي باروري جمعيتي مربوط به سال 2001 ميلادي، در سال 2024 ميلادي به 3.2 درصد رسيده است.

آکپارتي و جمعيت ترکيه

طبق گزارش TÜİK (موسسه دولتي و ملي آمار ترکيه)، در سال 2002، زماني که حزب عدالت و توسعه به قدرت رسيد، نرخ رشد جمعيت در ترکيه 1.52 درصد و نرخ باروري يا تعداد فرزندان در هر خانواده از نظر آماري 2.23 بود.

اين رقم بسيار ايده آل و در سطحي بالاتر از نرخ 2.10 درصدي بود که جوامع مي‌توانند با آن جمعيت خود را بازسازي کنند. با اين حال، در سال‌هاي مياني تحت حکومت حزب عدالت و توسعه، نرخ رشد جمعيت در سال 2024 به 0.24 درصد کاهش يافت و نرخ باروري با وجود کمپين‌هاي اردوغان، به 1.48 درصد کاهش يافت.

به گفته TÜİK، اگر کاهش نرخ باروري و رشد جمعيت با اين سرعت ادامه يابد، ترکيه پس از رسيدن به 90 ميليون نفر در سال 2044 در بدترين سناريو و 100 ميليون نفر در سال 2056 در خوش‌بينانه‌ترين سناريو، شروع به کاهش جمعيت خواهد کرد.

کارشناسان ترکيه معتقدند که کاهش رشد جمعيت و پايين آمدن نرخ باروري در اين کشور، علاوه بر موضوعات اقتصادي، ابعاد اجتماعي و فرهنگي هم دارد و نبايد از اهميت اين عوامل، غافل ماند:

افزايش تمايل دختران به ادامه تحصيلات تکميلي دانشگاهي،

افزايش مشارکت زنان در بازار کار،

به تأخير انداختن سن ازدواج،

افزايش ميزان شهرنشيني و تحولات اجتماعي.

در شرايطي که اردوغان از سال 2007 تا 2018 ميلادي، در دروان رشد اقتصادي، همواره زوج‌ها را به داشتن حداقل سه فرزند توصيه مي‌کرد، از سال 2018 به بعد ترکيه در مسير تورم روز افزون و بحران اقتصادي قرار گرفت و اردوغان جرات نکرد شعار هر خانواده سه فرزند را تکرار کند. اما حالا و در شرايطي که اتفاقاً بحران اقتصادي در اين کشور به بي‌سابقه‌ترين وضعيت در سه دهه گذشته رسيده، رهبر حزب عدالت و توسعه معتقد است کاش به جاي 3 فرزند، از مردم 5 فرزند خواسته بود!

روزنامه اقتصادي دنيا گازته چاپ آنکارا درباره دلايل کاهش رشد جمعيت در ترکيه، در گزارشي اعلام کرده «به دليل عدم قطعيت اقتصادي و نگراني‌هاي مالي، جوانان از ازدواج و بچه‌دار شدن اجتناب مي‌کنند. چرا که هزينه‌هاي بزرگ کردن فرزندان و همچنين آموزش و مراقبت‌هاي بهداشتي، بسيار نگران‌کننده و بازدارنده هستند. از اين گذشته، مشارکت گسترده زنان در بازار کار، روايت‌هاي اجتماعي را به شکل آشکاري تغيير داده است».

علاوه بر کارشناسان و تحليلگران داخلي ترکيه، بسياري از انديشکده‌ها و تحليلگران خارجي نيز درباره وضعيت فعلي کاهش رشد جمعيت در ترکيه، اظهار نظر کرده‌اند.

موسسه بروکينگز در گزارشي اعلام کرده که ترکيه به دليل باروري پايين همراه با بحران اقتصادي، در حال ورود به تله پيري زودرس است. همچنين انديشکده آمريکايي رند در گزارشي تحليلي به اين اشاره کرده که کاهش نرخ باروري، ثبات سياسي حزب عدالت و توسعه را در ميان‌مدت تضعيف خواهد کرد. چرا که اين حزب، همواره مدافع ديدگاه‌هاي سنتي مبتني بر خانواده هسته‌اي و جمعيت زياد بوده است.

اما انديشکده انگليسي چاتام هاوس، از منظر دفاعي به اين موضوع نگريسته و گفته، همزمان با از دست دادن مزيت جوانان ترکيه، ظرفيت نظامي و رشد اقتصادي در اين کشور، کُند خواهد شد.

بسياري ديگر از انديشکده‌ها و تحليلگران غربي، رويکرد فکري و ايدئولوژيک اردوغان و حزب عدالت و توسعه به مفهوم جمعيت را به ميان کشيده‌اند و شوراي روابط خارجي اروپا (ECFR) به اين اشاره کرده که پايگاه محافظه‌کار حزب عدالت و توسعه از نظر جامعه‌شناختي در حال کاهش است و تغيير رويکرد اردوغان به لفاظي‌هاي تند، پيامد دگرگوني اجتماعي است.

بنياد کارنگي اروپا نيز مي‌گويد: حالا شاهد نوعي فاصله بين حزب حاکم ترکيه و سبک زندگش شهروندان هستيم. واقعيت جمعيتي جديد ترکيه با اهداف ايدئولوژيک حزب عدالت و توسعه در تضاد است.

به باور تحليلگران، نگراني شديد اردوغان در مورد کاهش نرخ باروري جمعيت در ترکيه، نشانه‌اي از فروپاشي استراتژي جامعه‌شناختي حزب عدالت و توسعه است. در حالي که عوامل اقتصادي، فرهنگي و ايدئولوژيک نرخ باروري را کاهش مي‌دهند، اين وضعيت قدرت بلندمدت دولت را نيز تهديد مي‌کند.