شب اول قبرِ کساني که دفن نمي‌شوند چگونه است؟

کتاب «پرسمان معاد» از سوي مرکز ملّي پاسخگويي به سؤالات ديني، نمايندگي اصفهان به چاپ رسيده که در شماره هاي گوناگون، به انتشار مطالب اين کتاب ارزشمند خواهيم پرداخت.

* سؤال: دربارة مرگ و عذاب قبر توضيح دهيد: شب اول قبر براي کساني‌که دفن نمي‌شوند و مثلاً در آب غرق مي‌شوند، چگونه است؟

بر اساس آيات و روايات، روح انسان بعد از مرگ و انقطاع از بدن مادي، خود را در بدن برزخي و قالب مثالي مي‏‌يابد. بدن مثالي، شباهت بسياري به بدن دنيوي انسان دارد، اما در عين حال بدني است که با نظام و قوانين عالم برزخ سازگار است و با بدن مادي دنيوي تفاوت‏‌هايي دارد.

در بيشتر موارد، مقصود از واژة «قبر» مسائل مربوط به برزخ است؛ مثلاً: «إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ‏ رِيَاضِ‏ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ‏ حُفَرِ النِّيرَان؛ قبر يا روضه‏اي از رياض بهشت يا گودالي از گودال‏هاي آتش است»؛ البته قبر برزخي و قبر خاکي ارتباط خاصي با هم دارند که مجال تبيين آن نيست، اما بايد توجه داشت که عمده مسائل شب اول قبر و بعد از آن، با عالم برزخ درپيوند است، نه با قبر خاکي.

بنابراين، هم عذاب قبر و فشار آن و هم شادي‏ها و فراخي‏ آن، به عالم برزخ و قالب مثالي مربوط است؛ ازاين‏رو، اگر مرده‏اي را بسوزانند، به دريا بيندازند، موميايي کنند و در محفظه‌‏هاي خاصي نگه دارند يا حيوانات آن را بخورند، باز هم مسائل شب اول قبر مانند فشار قبر، سؤال و مکافات، براي او وجود دارد و شب اول قبر او همان شبي است که به دريا افتاده يا در آتش سوخته و يا خوراک حيواني شده است.

حضرت علي (عليه السلام)‌ مي‏فرمايد: «فروگذار نمي‏شود احدي از مردم که در شرق و غرب زمين و دريا و صحرا هستند، مگر آنکه فرشته‏هاي سؤال‌کننده به ملاقات آنان خواهند رفت».

به‌عبارت‌ديگر، شب اول قبر همان مراحل نخستين ارتحال از اين عالم و ورود در عالم برزخ است و وضعيت جسم در اين دنيا تأثير چنداني در آن ندارد.

امام جواد (عليه السلام) به يکي از شيعيان که در حال احتضار بود، فرمود: «مردن مثل اين است که بدنت خيلي کثيف باشد و به حمام بروي. وقتي خودت را تميز کردي چه حالتي به تو دست مي‌دهد؟ همان حالت، هنگام مرگ براي مؤمن رخ مي‌دهد».

عذاب قبر براي افراد مختلف شدت و ضعف دارد. از روايت استفاده مي‌شود که پرهيزنکردن از نجاسات، بداخلاقي (مخصوصاً در محيط خانواده) و بيهوده‌گويي از موجبات عذاب قبر است، برعکس خوش‌اخلاقي، احسان (مخصوصاً به پدر و مادر)، صدقه، اولاد صالح و تلاوت قرآن موجب راحتي در قبر است. اما عذاب قبر چگونه است؟ آيا تجسم آن با نيش مار و عقرب يا حملة سگ درست است يا به شکل ديگري واقع مي‌شود؟ در پاسخ بايد گفت که جزييات اين عذاب براي ما معلوم نيست.

* سؤال: تا حد ممکن وجود فشار قبر را اثبات کنيد؟

يادآوري مي‌شود که منظور از واژة «قبر»، قبر خاکي و متعارف نيست. امام صادق (عليه السلام)‌ فرمود: «عالم برزخ، قبر است» و در روايت ديگري فرمود: «الْقَبْرُ مُنْذُ حِينِ‏ مَوْتِهِ‏ إِلَي‏ يَوْمِ‏ الْقِيَامَةِ؛ مقصود از قبر، برزخ انسان است که از لحظة مرگ تا روز رستاخيز است» .

آيت‌اللّه سبحاني بر اساس اين روايت و رواياتي ديگر دربارة عذاب قبر معتقد است: «واقعيت قبر همان برزخ است». به گفتة شيخ مفيد: «اثبات عذاب قبر از طريق آيات و اخبار ميسر مي‌شود نه با عقل؛ اخبار عامه (اهل‌سنت) و شيعه دربارة عذاب و فشار قبر متواتر است».

محقق طوسي مي‌گويد: «سؤال فرشتگان در قبر، و رحمت و عذاب براي مؤمنان و کافران در آن جايگاه از مسلّمات دين است. هرکس به سؤالات فرشتگان پاسخ درست بدهد، مشمول رحمت الهي و هرکس پاسخ نادرست بدهد، گرفتار عذاب خدواند خواهد شد» . تفتازاني نيز گفته است: «والاحاديث في هذا الباب متواتر المعني».

در اينجا به ذکر چند نمونه از اين احاديث متواتر بسنده مي‏شود:

1. پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) فرمود: «إِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ‏ رِيَاضِ‏ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ‏ حُفَرِ النِّيرَان؛‏ قبر باغي است از باغ‏هاي بهشت يا گودالي است از گودال‏هاي جهنم» . ايشان از عذاب و فشار و تنگي قبر به خدا پناه مي‌برد: «إِنِّي أَعُوذُ بِکَ‏ مِنْ‏ عَذَابِ‏ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضَغْطَةِ الْقَبْرِ وَ مِنْ ضِيقِ الْقَبْر».

2. اميرمؤمنان‏ (عليه السلام)‌ در نامه‏اي به فرزندش مي‏نويسد: «قبر باغي است از باغ‏هاي بهشت يا گودالي است از گودال‏هاي جهنم».

با توجه به اخبار و مفاد آن‌ها، دربارة عذاب قبر جاي ترديدي نمي‏ماند و فشار قبر اولين مرحلة کيفر در عالم برزخ است.

3. در حديث ديگري از پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) چنين نقل شده است: «فَقَالَ إِنَّهُ لَيْسَ‏ مِنْ‏ مُؤْمِنٍ‏ إِلَّا وَ لَهُ‏ ضَمَّةٌ؛ هيچ مؤمني نيست که فشار قبر نداشته باشد» . پيامبر، اين فشار را کفارة گناه اسراف نعمت‏هاي الهي خوانده است.